Βιβλιοκριτική
Ούτε Καπιταλισμός Ούτε Σοσιαλισμός
Έρνεστ Χάμπερκερν & Άρθουρ Λίποου
Ούτε Καπιταλισμός Ούτε Σοσιαλισμός
Έρνεστ Χάμπερκερν & Άρθουρ Λίποου
 |
| Ο Μαξ Σάχτμαν με το Λέον Τρότσκι, τη Φρίντα Κάλο και τη Νατάλια Σέντοβα |
Ο
Αμερικανός σοσιαλιστής Μαξ Σάχτμαν
ήταν ίσως ο πιο γνωστός υπέρμαχος της
ιδέας ότι τα Σταλινικά κράτη αντιπροσώπευαν
μια νέα μορφή ταξικής κοινωνίας ριζικά
διαφορετική τόσο από το σοσιαλισμό
όσο και απ' τον καπιταλισμό. Από τους
ιδρυτές του Τροτσκιστικού κινήματος
στις ΗΠΑ, ο Σάχτμαν διαχωρίστηκε από
τον Τρότσκι και τους ορθόδοξους οπαδούς
του, όπως ο Τζέιμς Π. Κάννον, πάνω στο
Ρωσικό Ζήτημα το 1939-40. Ο Σάχμαν και
οι υποστηριχτές του, που εγκατέλειψαν
το Σοσιαλιστικό Εργατικό Κόμμα (Socialist
Workers Party -SWP, το Αμερικανικό τμήμα της
Τέταρτης Διεθνούς) για να φτιάξουν το
Κόμμα των Εργατών (Workers Party -WP), υποστήριζαν
ότι η ΕΣΣΔ δεν ήταν, όπως ισχυρίζονταν
ο Τρότσκι, ένα παραμορφωμένο εργατικό
κράτος, αλλά μάλλον το πρώτο παράδειγμα
ενός νέου εκμεταλλευτικού τρόπου
παραγωγής, του γραφειοκρατικού
κολλεκτιβισμού.
Παρότι
η διάσπαση του 1940 είχε τραυματικές
συνέπειες για το Τροτσκιστικό κίνημα,
ιδιαίτερα στις ΗΠΑ, οι θεωρητικές
διαφορές ανάμεσα στις δύο πλευρές αν
εξεταστούν σοβαρά δεν είναι κάτι
παραπάνω από επιφανειακές. Ούτε η θεωρία
του παραμορφωμένου εργατικού κράτους
των ορθόδοξων Τροτσκιστών ούτε η
αντίπαλή της του γραφειοκρατικού
κολλεκτιβισμού παρέχουν μια ικανοποιητική
περιγραφή της δυναμικής των Σταλινικών
κοινωνιών. Κατά συνέπεια και οι δύο
μπορούν να δικαιολογήσουν μια μεγάλη
γκάμα αμοιβαία ασυμβίβαστων πολιτικών
θέσεων.
Αυτά
τα γεγονότα έχουν συγκαλυφθεί λόγω της
δυσκολίας πρόσβασης στα βασικά κείμενα
της θεωρίας του γραφειοκρατικού
κολλεκτιβισμού. Τα γραπτά του Σάχτμαν,
για παράδειγμα, είναι διαθέσιμα κατά
κύριο λόγο μέσα από μια συλλογή,
τη Γραφειοκρατική
Επανάσταση,
που για πολύ καιρό δεν υπήρχε σε έντυπη
μορφή, και πολλά από τα άρθρα είχαν έτσι
κι αλλιώς χρησιμοποιηθεί τμηματικά
από το συγγραφέα για να εκφράσουν πιο
πρόσφατες πολιτικές του απόψεις που
δεν ήταν οι ίδιες με αυτές που είχε όταν
πρωτοέγραφε αυτά τα κείμενα. Οι Έρνεστ
Χάμπερκερν και Άρθουρ Λίποου συγκέντρωσαν
αυτή τη συλλογή κειμένων από τις
δεκαετίες του 1930 και 1940 εν μέρει για να
διορθώσουν αυτή την κατάσταση.
Ο πρωτεύων πολιτικός στόχος αυτής της συλλογής, όμως, είναι να αποσυνδέσει τη θεωρία του γραφειοκρατικού κολλεκτιβισμού (που συμμερίζονται οι εκδότες) από το Σάχτμαν. Και υπάρχουν τουλάχιστον δύο λόγοι για να το κάνουν αυτό. Ο πρώτος, που τονίζεται ιδιαίτερα από τους Χάμπερκερν και Λίποου, είναι ότι υπάρχουν παραπάνω από μία εκδοχές της θεωρίας. Ο δεύτερος, αν και δε λέγεται ανοιχτά, είναι σίγουρα εξίσου σημαντικός. Είναι να αποκρούσουν τη συσχέτιση της θεωρίας με την πολιτική εξέλιξη του Σάχτμαν μετά τον αποχωρισμό του από τον Τρότσκι.
Τις μέρες της διάσπασης του 1940, όποιες κι αν ήταν οι διαφωνίες του με τον Τρότσκι και τον Κάννον, ο Σάχτμαν ήταν αναμφίβολα ένας αφοσιωμένος επαναστάτης σοσιαλιστής, και αναζητούσε με μεγάλη αυτοπεποίθηση κατά τη διάρκεια του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου το ρίζωμα του WP μέσα στην Αμερικάνικη εργατική τάξη. Αλλά, αντιμέτωπος μετά το 1945 με την αποτυχία αυτής της προσπάθειας (και ειδικά απ' τη στιγμή που ο καπιταλισμός εισήλθε στη μακρόσυρτη μεταπολεμική του άνθηση) και με την Ψυχροπολεμική διαίρεση του κόσμου σε δύο ανταγωνιστικά στρατόπεδα, ο Σάχτμαν μετακινήθηκε αποφασιστικά προς τα δεξιά.
Στην παγκόσμια πάλη ανάμεσα στο φιλελεύθερο Δυτικό καπιταλισμό και τον Ανατολικό γραφειοκρατικό κολλεκτιβισμό, ο Σάχτμαν διάλεξε τον πρώτο. Στην προσεκτική και ακαδημαϊκή του βιογραφία του Σάχτμαν, ο Πίτερ Ντρούκερ έδειξε με μεγάλη λεπτομέρεια το πώς αυτή η οδύσσεια τον οδήγησε σε μια όλο και πιο άκριτη υποστήριξη του Αμερικάνικου ιμπεριαλισμού -από την αντίθεσή του στις ενοχλητικές απεργίες κατά τη διάρκεια του Πολέμου της Κορέας, ως την άρνησή του να καταδικάσει την επέμβαση της CIA στην Κούβα με την Εισβολή στον Κόλπο των Χοίρων και τελικά μέχρι την υποστήριξη της αποστολής Αμερικανικού στρατού στο Βιετνάμ. Μέχρι το θάνατό του το 1972, ο Σάχτμαν ήταν ένας ψυχροπολεμικός σοσιαλδημοκράτης. Παρότι πολλοί οπαδοί του τον εγκατέλειψαν σ' αυτή του τη δεξιά στροφή, έμπαινε φυσιολογικά το ζήτημα αν αυτή ήταν ή όχι μια λογική συνέπεια της θεωρίας του γραφειοκρατικού κολλεκτιβισμού. Οι αντίπαλοι του Σάχτμαν δεν θέλανε και πολύ για να ρίξουν το φταίξιμο στη θεωρία. Οι Χάμπερκερν και Λίποου, όμως, δεν αντιμετωπίζουν αυτό το ζήτημα ευθέως. Το βασικό τους μέλημα είναι μάλλον να αποδείξουν ότι υπήρχαν δύο θεωρίες γραφειοκρατικού κολλεκτιβισμού, αυτή του Σάχτμαν και μία αντίπαλη εκδοχή της που την ανέπτυξε ο Τζόζεφ Κάρτερ.
Και οι δύο θεωρίες διατυπώθηκαν κατά τη διάρκεια των διαφωνιών στο εσωτερικό του Αμερικάνικου SWP σχετικά με την ταξική φύση της ΕΣΣΔ. Στην Προδομένη Επανάσταση (1936) ο Τρότσκι υποστήριζε ότι η ρώσικη εργατική τάξη είχε απαλλοτριωθεί πολιτικά από τη Σταλινική γραφειοκρατία. Παρ' όλα αυτά, η Σοβιετική Ένωση παρέμενε ένα εργατικό κράτος γιατί τα μέσα παραγωγής και το εξωτερικό εμπόριο βρίσκονταν στα χέρια του κράτους. Η γραφειοκρατία βρισκότανε γι' αυτό το λόγο σε μία αντιφατική θέση, κινούμενη ανάμεσα στη φιλοδοξία της ως "κάστα" να αποκτήσει για τον εαυτό της την ιδιοκτησία των μέσων παραγωγής και στην αντικειμενική της εξάρτηση από μία κρατικοποιημένη οικονομία. Οι Επαναστάτες, συμπεριλαμβανομένου του Τρότσκι, θα πρέπει, ενώ βάζουν σαν στόχο την πολιτική ανατροπή της νομενκλατούρας και την αποκατάσταση της σοβιετικής δημοκρατίας, να υπερασπίζονται άνευ όρων την ΕΣΣΔ στις διαμάχες της με τις Δυτικές ιμπεριαλιστικές δυνάμεις.
Αυτή η ανάλυση δέχθηκε αμέσως την επίθεση του Κάρτερ και του Τζέιμς Μπέρναμ. Ο Μπέρναμ υποστήριζε ότι "η εθνικοποιημένη οικονομία δεν είναι ούτε μοναδικό ούτε επαρκές κριτήριο ή προϋπόθεση ενός εργατικού κράτους". Η εργατική τάξη θα μπορούσε να κυριαρχήσει στην κοινωνία μόνο μέσα από τον έλεγχο του κράτους. Η πολιτική της απαλλοτρίωση, συνεπώς, υποδήλωνε ταυτόχρονα και την οικονομική της απαλλοτρίωση. Επομένως, "η Σοβιετική Ένωση δεν είναι επί του παρόντος ούτε αστικό κράτος ούτε εργατικό κράτος". Ο Κάρτερ επινόησε τον όρο 'γραφειοκρατικός κολλεκτιβισμός' για να χαρακτηρίσει την ΕΣΣΔ. Σ' αυτό το στάδιο της διαφωνίας, το 1937-1938, ο Σάχτμαν υποστήριζε την ερμηνεία του Τρότσκι για το Σταλινισμό.
Φαίνεται ότι ήταν η σύναψη από το Στάλιν του Συμφώνου μη επίθεσης με το Χίτλερ τον Αύγουστο του 1939 που έκανε το Σάχτμαν να αλλάξει τη θέση του και να μετακινηθεί προς τους Μπέρναμ και Κάρτερ. Υποστήριζε τώρα ότι η γραφειοκρατία είχε εδραιωθεί ως μια νέα άρχουσα τάξη και, με το διαμελισμό της Πολωνίας ανάμεσα σ' αυτήν και τη Ναζιστική Γερμανία, εφάρμοζε μια επεκτατική πολιτική του 'Σταλινικού ιμπεριαλισμού'. Το σύνθημα του Τρότσκι υπέρ της άνευ όρων υπεράσπισης της ΕΣΣΔ δεν έβρισκε συνεπώς πλέον καμιά εφαρμογή. Μια πλήρης κοινωνική επανάσταση θα ήτανε πια απαραίτητη προκειμένου να επιστρέψει η Ρωσία στο δρόμο του σοσιαλισμού.
Θα πρέπει να γίνει σαφές ότι, στην αρχική της διατύπωση τουλάχιστον, η βασική ιδέα του γραφειοκρατικού κολλεκτιβισμού ήταν αρνητική. Χρησίμευε κυρίως στο να εκθέσει και να προτείνει μια επίλυση των αντιφάσεων της θεωρίας του παραμορφωμένου εργατικού κράτους αντί να προσφέρει μια θετική ανάλυση της φύσης του Σταλινισμού. Σύντομα όμως επιχειρήθηκε να αναπτυχθεί σε μια πλατύτερη θεωρία. Έτσι ο Μπέρναμ, κόβοντας κάθε δεσμό με το Μαρξισμό, γρήγορα έφτασε στο συμπέρασμα ότι ο Σταλινισμός και ο Φασισμός ήταν και τα δύο παραδείγματα μιας νέας 'διευθυντικής κοινωνίας'. Ήταν αυτή η ιεραρχική και εκμεταλλευτική κοινωνία, και όχι η αταξική κομμουνιστική κοινωνία του Μαρξ, που έμελλε να πάρει τη θέση του καπιταλισμού. Ο Μπέρναμ ολοκληρώνοντας την απότομη δεξιά στροφή του, εξελίχθηκε σε ένα φανατικό αντικομμουνιστή κατά τη διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου: μπορώ να θυμηθώ την επίσκεψή του στη Ροδεσία (νυν Ζιμπάμπουε) στα μέσα της δεκαετίας του 1960 για να εκφράσει την αλληλεγγύη του στο καθεστώς των λευκών εποίκων ως προπύργιο της πάλης ενάντια στην παγκόσμια Κομμουνιστική συνωμοσία.
Ο Σάχτμαν, όμως, αρχικά αντιστέκονταν σε τέτοιου είδους κινήσεις. Ενώ παραδεχόταν την ύπαρξη μιας "ανεξέλεγκτης τάσης προς τον κολλεκτιβισμό" υποστήριζε ότι "δεν υπάρχει επαρκές έδαφος για να πεισθούμε ότι αυτή η τάση θα υλοποιηθεί κάτω από τη μορφή ενός παγκόσμιου 'γραφειοκρατικού κολλεκτιβισμού'." Αμέσως μετά τη διάσπαση του 1940 προσπάθησε να διατηρήσει την τάση του στο εσωτερικό της τροτσκιστικής παράδοσης. Ο Ντρούκερ αποκαλεί την ερμηνεία του Σάχτμαν "μια φιλόδοξη προσπάθεια να διατηρήσει τα καλύτερα σημεία της ανάλυσης του Τρότσκι και να αποφύγει τους περιορισμούς της." Αυτή είναι μάλλον μια επιεικής περιγραφή, δεδομένης της σχετικής έλλειψης νέου περιεχομένου της θεωρίας του Σάχτμαν και του βαθμού κατά τον οποίο όντως αντλεί από στοιχεία από την ανάλυση του Τρότσκι. Σκεφτείτε τις παρακάτω ομοιότητες. Πρώτον, ο Σάχτμαν, όπως ο Τρότσκι, αντιμετώπιζε την ιδιωτική ιδιοκτησία των μέσων παραγωγής ως απαραίτητη προϋπόθεση για την κυριαρχία των καπιταλιστικών σχέσεων παραγωγής, αποκλείοντας έτσι a priori την πιθανότητα η Σταλινική Ρωσία να ήταν κρατικοκαπιταλιστική.
Δεύτερον, ο Σάχτμαν, όπως ο Τρότσκι, διέκρινε προοδευτικά όσο και αντιδραστικά στοιχεία στο Σταλινικό καθεστώς. Έκαμνε μία διάκριση (που αγνοούσε, σύμφωνα με τα λεγόμενα του, ο Τρότσκι) ανάμεσα στις μορφές ιδιοκτησίας και τις σχέσεις ιδιοκτησίας. Οι πρώτες χαρακτηρίζουν πολύ ευρύτερες 'εποχές' στην ιστορία της κοινωνικής παραγωγής. Οι δεύτερες προσδιορίζουν τον ταξικό χαρακτήρα μιας δοσμένης κοινωνίας (αυτό που ο Μαρξ αποκαλούσε τρόπο παραγωγής). Η Οκτωβριανή επανάσταση έκρουσε τη νεκρική καμπάνα της μορφής της ιδιωτικής ιδιοκτησίας και σήμανε την εγκαινίαση της 'συλλογικής ιδιοκτησίας'. Αυτή η "θεμελιώδης διαφορά ανάμεσα στο σοβιετικό κράτος, ακόμα και κάτω από το Σταλινισμό, και όλα τα άλλα προκολλεκτιβιστικά κράτη... είναι μια διαφορά που σηματοδοτεί ιστορικά μια αλλαγή 'εποχής'... Η οικονομική πρόοδος στη Σοβιετική Ένωση επιτεύχθηκε στη βάση ενός σχεδιασμού και των νέων συλλογικών μορφών ιδιοκτησίας που επιβλήθηκαν από την προλεταριακή επανάσταση."
Την ίδια στιγμή, οι σχέσεις γραφειοκρατικής ιδιοκτησίας σήμαιναν ότι η σταλινική νομενκλατούρα είχε σφετεριστεί τη συλλογική μορφή ιδιοκτησίας και θεσπίσει μια νέα μορφή ταξικής εκμετάλλευσης. Παρ' όλα αυτά, η ανατροπή της γραφειοκρατίας από την εργατική τάξη σε μια μέλλουσα κοινωνική επανάσταση θα άφηνε τη μορφή της ιδιοκτησίας ανέπαφη: "Όπως ακριβώς είναι πιθανό να έχουμε διαφορετικές τάξεις στις κοινωνίες που βασίζονται στην ιδιωτική ιδιοκτησία [...] είναι το ίδιο πιθανό να έχουμε και πάνω από μια άρχουσα τάξη σε μια κοινωνία που βασίζεται στη συλλογική ιδιοκτησία - συγκεκριμένα, την εργατική τάξη και τη γραφειοκρατία."
Τρίτον, η αντίφαση ανάμεσα στη μορφή ιδιοκτησίας και τις σχέσεις ιδιοκτησίας ενθάρρυνε το Σάχτμαν να ακολουθήσει τον Τρότσκι στη θεώρηση του Σταλινισμού ως "μια ιδιαίτερη, εξαιρετική και προσωρινή διάθλαση" των "γενικών νόμων της σύγχρονης κοινωνίας... στις συνθήκες μιας καθυστερημένης επαναστατικής χώρας σε καπιταλιστικό περιβάλλον." Αυτή η πεποίθηση ότι το καθεστώς δεν θα επιβίωνε από το Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο ενθάρρυνε τον Τρότσκι να αντισταθεί στην ιδέα ότι η ΕΣΣΔ ήταν μια νέα ταξική κοινωνία. Ο Σάχτμαν συνέχισε να αποδέχεται την υπόθεση του Τρότσκι ότι ο Σταλινισμός ήταν μια εύθραυστη ιστορική παρέκκλιση απίθανο να επιβιώσει μετά τον πόλεμο.
Τέλος, ενώ ο Τρότσκι ήταν υπέρμαχος της άνευ όρων υπεράσπισης της ΕΣΣΔ, ο Σάχτμαν πρότεινε την υπεράσπισή της -υπό όρους. Αυτό αντανακλούσε την 'ιστορική ανωτερότητα' του Σταλινισμού έναντι του καπιταλισμού. Επομένως, αν και οι επαναστάτες θα έπρεπε να αντιτίθενται στον επεκτατικό ιμπεριαλιστικό πόλεμο που διεξήγαγε η ΕΣΣΔ, "αν ο χαρακτήρας του σημερινού πολέμου αλλάξει από έναν αγώνα ανάμεσα σε ιμπεριαλιστικά στρατόπεδα σε έναν αγώνα των ιμπεριαλιστών να τσακίσουν τη Σοβιετική Ένωση, τα συμφέροντα της παγκόσμιας επανάστασης θα απαιτούσαν την υπεράσπιση της Σοβιετικής Ένωσης από το Διεθνές προλεταριάτο."
Η εκδοχή του Σάχτμαν της θεωρίας του γραφειοκρατικού κολλεκτιβισμού πήρε τόσα πολλά στοιχεία από την ανάλυση του Τρότσκι για το Σταλινισμό που την έκαναν το ίδιο εύθραυστη και ευάλωτη απέναντι στα πολιτικά γεγονότα, ενώ ταυτόχρονα πρόσθετε την παραπέρα αντίφαση ότι αυτός ο 'καθυστερημένος', 'μεταβατικός', 'αναχρονισμός' ήταν την ίδια στιγμή 'μια νέα εκμεταλλευτική κοινωνία'. Δεν προκαλεί καμία έκπληξη λοιπόν το γεγονός ότι η θεωρία του Σάχτμαν αποδείχθηκε τόσο εύθραυστη όσο και του Τρότσκι απέναντι στην έκβαση του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου -που δεν έφερε την πτώση του γραφειοκρατικού καθεστώτος, αλλά την ανάδειξή του σε παγκόσμια υπερδύναμη.
Η θέση του βρέθηκε υπό πίεση από την αρχή. Ο Κάρτερ συγκεκριμένα επισήμανε την ομοιότητά της με αυτή του Τρότσκι και υποστήριξε ότι μια συνεπής γραφειοκρατικο-κολλεκτιβιστική ανάλυση απαιτούσε την αντιμετώπιση του Σταλινισμού ως εξίσου αντιδραστικού με το Δυτικό καπιταλισμό. Όταν η Ναζιστική Γερμανία εισέβαλε στην ΕΣΣΔ τον Ιούνη του 1941, κάποια μέλη του WP, ακολουθώντας τη γενική ανάλυση του Σάχτμαν, πρότειναν η ομάδα να ρίξει το σύνθημα υπέρ της νίκης των Ρώσων. Αλλά ο ίδιος ο Σάχτμαν, ενώ δεν είχε ακόμη αποκλείσει την αφηρημένη πιθανότητα ότι θα μπορούσε κάτω από ορισμένες προϋποθέσεις να είναι σωστό να ληφθεί αυτή η θέση, σ' αυτή την περίπτωση το αρνήθηκε με την περίεργη δικαιολογία ότι η Σοβιετική Ένωση είχε περιοριστεί σε μια κατάσταση 'υποτελή' απέναντι στις Δυτικές ιμπεριαλιστικές δυνάμεις.
Ένας τέτοιος ισχυρισμός δεν θα κατάφερνε να επιβιώσει του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου, και συγκεκριμένα της εξάπλωσης του Σταλινικού καθεστώτος στην Ανατολική Ευρώπη. Γεγονότα όπως η Σταλινική κατάληψη της εξουσίας στην Τσεχοσλοβακία σηματοδοτούσαν για τους Σαχτμανιστές αυτό που ο Χαλ Ντρέιπερ έλεγε "ανάδειξη της γραφειοκρατικής κολλεκτιβιστικής αυτοκρατορίας σε υποψήφια για τον ιστορικό ρόλο του διαδόχου ενός καπιταλισμού που οδηγείται στο θάνατο." Κατά συνέπεια, "οι επαναστάτες της εργατικής τάξης... έχουν να αντιμετωπίσουν δύο εχθρούς: έναν καπιταλισμό που είναι αντισταλινικός και έναν Σταλινισμό που είναι αντικαπιταλιστικός.
Αυτές οι εξελίξεις έκαναν τη θεωρία του Σάχτμαν μη βιώσιμη. Η δεκαετία του 1940 γνώρισε αυτό που ο Ντρούκερ αποκαλεί "μια βήμα εγκατάλειψη της δικιάς του θεωρίας του γραφειοκρατικού κολλεκτιβισμού, για χάρη αυτής του Κάρτερ, μέχρι που, περίπου το 1948, οι διαφορές του με τον Κάρτερ εξέλιπαν." Ο Σάχτμαν, παρ' όλα αυτά δεν παρείχε καμία καμία καινούρια ανάλυση της δυναμικής της Σταλινικής οικονομίας. Όπως παρατηρούσε καυστικά ο Τόνι Κλιφ, "τα μόνα σταθερά σημεία στη θεωρία του ήταν: πρώτον, το συμπέρασμα ότι σε οποιεσδήποτε συγκεκριμένες συνθήκες, δεν χρειάζεται να υπερασπιστούμε τη Σταλινική Ρωσία... και, δεύτερον, ότι το όνομα του Σταλινικού καθεστώτος είναι Γραφειοκρατικός Κολλεκτιβισμός."
Οι Χάμπερκερν και Λίποου ξεκάθαρα εκτιμούν ότι η θεωρία του Κάρτερ είναι ανώτερη αυτής του Σάχτμαν, και πράγματι επιπλήττουν το Σάχτμαν γιατί, κατ' αυτούς, ουσιαστικά την εγκαταλείπει μετά το 1948. Αλλά με ποια έννοια είναι η εκδοχή της ιδέα του γραφειοκρατικού κολλεκτιβισμού του Κάρτερ προτιμότερη αυτής του Σάχτμαν σαν ερμηνεία του Σταλινισμού; Αναμφίβολα είναι πιο συνεπής, αφού είναι απαλλαγμένη από τη συγκεχυμένη διάκριση μορφών συλλογικής ιδιοκτησίας και σχέσεων γραφειοκρατικής ιδιοκτησίας. Προσφέρει όμως τη βάση για μια θεωρία του γραφειοκρατικού κολλεκτιβισμού ως διακριτού τρόπου παραγωγής; Να λοιπόν μία σύνοψη της κατά Κάρτερ ανάλυσης του Σταλινισμού:
Η Σταλινική Ρωσία είναι λοιπόν ένα αντιδραστικό κράτος βασισμένο σε ένα νέο σύστημα οικονομικής εκμετάλλευσης, το γραφειοκρατικό κολλεκτιβισμό. Η άρχουσα τάξη είναι μια γραφειοκρατία που μέσα από τον έλεγχο της πάνω στο κράτος συλλογικά κατέχει, ελέγχει και διαχειρίζεται τα μέσα παραγωγής και ανταλλαγής. Η βασική κινητήρια δύναμη της οικονομίας είναι η άντληση όλο και μεγαλύτερης υπερεργασίας από τους εργάτες έτσι ώστε να αυξάνεται το εισόδημα, η εξουσία και η θέση της γραφειοκρατίας. Η οικονομία οργανώνεται και διευθύνεται μέσω του απολυταρχικού κρατικού σχεδιασμού και της πολιτικής τρομοκρατίας. Οι εργάτες εξαναγκάζονται από το κράτος (καθώς και από την οικονομική αναγκαιότητα) να δουλεύουν στα εργοστάσια και στα χωράφια. Η καταναγκαστική εργασία είναι εγγενές χαρακτηριστικό των παρουσών Ρωσικών σχέσεων παραγωγής.
Όμως αυτή η ερμηνεία του Σταλινισμού είναι το ίδιο ευάλωτη με του Σάχτμαν απέναντι στην κλασική κριτική του Κλιφ στο γραφειοκρατικό κολλεκτιβισμό. Πρώτον, δεν δίνει καμιά εξήγηση των κινητήριων δυνάμεων του γραφειοκρατικού κολλεκτιβισμού. Για τον Κάρτερ, όπως και για τον Τρότσκι και το Σάχτμαν, το κίνητρο για την παραγωγή κάτω από το Σταλινισμό είναι η κατανάλωση της γραφειοκρατίας, ένας παράγοντας που είναι ανίκανος να αιτιολογήσει την τεράστια επέκταση των παραγωγικών δυνάμεων στη Σοβιετική Ένωση ανάμεσα στη δεκαετία του 1920 και του 1960. Δεύτερον, ο Κάρτερ υπερτονίζει σε βαθμό γελοιότητας το ρόλο της καταναγκαστικής εργασίας ακόμη και κάτω από το βάρος του Σταλινικού τρόμου της δεκαετίας του 1930. Τρίτον, ο Κάρτερ, όπως και ο Σάχτμαν, παρέχει μια απροσδιόριστη βάση πάνω στην οποία αποφασίζουμε αν ο γραφειοκρατικός κολλεκτιβισμός είναι περισσότερο ή λιγότερο προοδευτικός από τον καπιταλισμό.
Το τελευταίο σημείο είναι το πιο σημαντικό πολιτικά. Είναι αλήθεια ότι ο Κάρτερ ρητά αντιμετωπίζει το Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο σαν έναν διιμπεριαλιστικό πόλεμο στον οποίο οι επαναστάτες δεν θα έπρεπε να καλωσορίσουν τη νίκη καμίας πλευράς. Αλλά δεν είναι ξεκάθαρο ότι αυτό το σωστό συμπέρασμα προκύπτει όντως από τη θεωρία του Κάρτερ. Μια οικονομία που εξαρτάται κυρίως από την καταναγκαστική εργασία, όπως υποστήριζαν και ο Σάχτμαν και ο Κάρτερ ότι έκανε ο Σταλινισμός, είναι λιγότερο προοδευτική από την καπιταλιστική οικονομία που βασίζεται κυρίως στη μισθωτή εργασία, πάνω απ' όλα γιατί δεν μπορεί να αναπτύξει τις παραγωγικές δυνάμεις τόσο αποτελεσματικά όσο ο καπιταλισμός. Και πράγματι ο Κάρτερ προσπαθεί να δείξει ότι ο Σταλινισμός δεν μπορεί να αναπτύξει τις παραγωγικές δυνάμεις με τον ίδιο τρόπο που μπορούσε 'κάθε πρώιμη αστική κοινωνία'. Όμοια, ο Ρόμπερτ Μπρένερ, ο πιο εκλεπτυσμένος σύγχρονος υποστηριχτής της θεωρίας του γραφειοκρατικού κολλεκτιβισμού, υποστηρίζει ότι τα Σταλινικά κράτη έμοιαζαν, στην πραγματικότητα, με τις προκαπιταλιστικές κοινωνίες κατά το ότι ήταν ανίκανες να αναπτύξουν διεξοδικά τις παραγωγικές δυνάμεις μέσω τεχνικών καινοτομιών που να αυξάνουν την παραγωγικότητα της εργασίας.
Συνεπακόλουθο μιας τέτοιας ανάλυσης είναι ότι ο Σταλινισμός αντιπροσώπευε έναν πιο καθυστερημένο τρόπο παραγωγής απ' ότι ο Δυτικός καπιταλισμός. Σε κάθε διαμάχη ανάμεσα στους δύο θα ήταν τότε οπωσδήποτε καθήκον των επαναστατών να υποστηρίξουν την πιο προοδευτική πλευρά. Ο Σάχτμαν ήταν λοιπόν απόλυτα συνεπής όταν έγραφε το 1962, αφού παρέθεσε την κλασική Μαρξική πρόβλεψη 'σοσιαλισμός ή βαρβαρότητα': "Ο Σταλινισμός είναι η νέα βαρβαρότητα." Οι Χάμπερκερν και Λίποου αποτυγχάνουν να εκτιμήσουν τη λογική της θεωρίας του Κάρτερ. Καταλογίζουν σ' αυτόν την άποψη ότι ο γραφειοκρατικός κολλεκτιβισμός αντιπροσώπευε "ένα βήμα πίσω για το σύγχρονο πολιτισμό", αλλά στη συνέχεια επιπλήττουν το Σάχτμαν για την ευθυγράμμισή του με "τον Αμερικάνικο ιμπεριαλισμό ως το μικρότερο κακό" στον Ψυχρό Πόλεμο. Αλλά αν ήταν στα αλήθεια ο Σταλινισμός 'ένα βήμα πίσω', άραγε δεν ήταν ο Αμερικάνικος καπιταλισμός, ως η πιο ισχυρή εκδοχή του 'σύγχρονου πολιτισμού', πραγματικά το 'το μικρότερο κακό';
Μια τέτοια σύγχυση είναι, πράγματι, χαρακτηριστική αυτής της πρόχειρα επεξεργασμένης συλλογής, και ιδίως της εισαγωγής των Χάμπερκερν και Λίποου. Εδώ αντιμετωπίζουν το γεγονός ότι πρόσφατα ο γραφειοκρατικός κολλεκτιβισμός έχει υποστεί κάποιες αναποδιές, αλλά τι έχει να πει για τις επαναστάσεις στην Ανατολική Ευρώπη και την κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης; Η ανάλυση των Χάμπερκερν και Λίποου γι' αυτά τα κοσμοϊστορικά γεγονότα είναι, τουλάχιστον θα λέγαμε, δύσκολο να την παρακολουθήσουμε.
Από τη μία λένε, "Αυτό που αποκαλύφθηκε τα τελευταία δέκα χρόνια, ακόμη και πριν την πτώση του Γκορμπατσόφ και του Τείχους του Βερολίνου, είναι ότι ο ολοκληρωτικός κρατικός σχεδιασμός είναι οικονομικά οπισθοδρομικός σε σύγκριση με τον καπιταλισμό." Μήπως πρόκειται για καμία αιώνια αλήθεια; Αν είναι έτσι, τότε πώς κατάφερε ο Σταλινισμός την εκβιομηχάνιση της ΕΣΣΔ τη δεκαετία του 1930; Και πώς άντεξε η νομενκλατούρα στα 40 χρόνια του Ψυχρού Πολέμου σε έναν τόσο σκληρό ανταγωνισμό με το Δυτικό καπιταλισμό; Ή ήταν απλά ένα καθαρό ιστορικό ατύχημα που το Σταλινικό σύστημα κατέρρευσε στα τέλη της δεκαετίας του αντί, ας πούμε, στα μέσα της δεκαετίας του 1950;
Από την άλλη, οι Χάμπερκερν και Λίποου υποστηρίζουν ότι, μακριά από τις θριαμβολογίες της ελεύθερης αγοράς, παίρνει μορφή ένα "νέο σύστημα εκμετάλλευσης όπου οι διαχωριστικές γραμμές ανάμεσα στον επιχειρηματικό και τον κρατικό σχεδιασμό θα γίνουν δυσδιάκριτες" -"αυτή η 'γραφειοκρατική κολλεκτιβοποίηση' του καπιταλιστικού συστήματος" συμβαίνει όχι μόνο σε εθνικό αλλά και σε παγκόσμιο επίπεδο κάτω από τη μορφή θεσμών όπως το ΔΝΤ: "Ο αξιοθαύμαστος στόχος της διεθνούς οικονομικής συνεργασίας υποτάσσεται στη γραφειοκρατικοποίηση του καπιταλισμού κάτω από τη μορφή των εταιρειών που είναι από μόνες τους μεγάλες γραφειοκρατικές οντότητες που δεν λογοδοτούν σε κανέναν εκτός απ' αυτούς που ουσιαστικά τις ελέγχουν."
Οι Χάμπερκερν και Λίποοου έχουν δίκιο να τονίζουν ότι η δεκαετία του 1990 δεν συνιστά το θρίαμβο του laissez-faire. Η παγκόσμια αγορά κυριαρχείται όλο και περισσότερο από γιγάντιες γραφειοκρατικά οργανωμένες εταιρείες. Αλλά πώς συνδέεται αυτό με τη θεωρία του γραφειοκρατικού κολλεκτιβισμού; Ο Κάρτερ και οι ομοϊδεάτες του υποστήριζαν, σωστά, ότι η Σταλινική οικονομία μια "οικονομία με εθνικούς περιορισμούς... ένα τεράστιο εθνικό τραστ". Δεν χρειάζεται να είναι κανείς αφελής ακολουθητής των μοδάτων αντιλήψεων περί παγκοσμιοποίησης για να αναγνωρίσει ότι η κρίση των Σταλινικών κρατών ήταν ασφαλώς μια συνέπεια της ανικανότητας των εθνικά οργανωμένων οικονομιών τους να είναι ανταγωνιστικές σε μια ολοένα και μεγαλύτερη παγκόσμια ενσωμάτωση του συστήματος. Όσο γραφειοκρατικές και ανεξέλεγκτες κι αν είναι οι πρόσφατες μορφές καπιταλιστικής οργάνωσης, η διεθνής εξάπλωσή τους αντιπροσωπεύει μια ειδοποιό διαφορά από την εποχή του κρατικά οργανωμένου καπιταλισμού, χαρακτηριστικού του πρώτου μισού του αιώνα. Οι κούφιες χειρονομίες και τα ξόρκια που επαναλαμβάνουν τη λέξη 'γραφειοκρατικοποίηση' δεν μπορούν να γίνουν υποκατάστατα μιας σοβαρής ανάλυσης αυτών των αλλαγών.
Αλλά ίσως το πιο σημαντικό συμπέρασμα που προκύπτει απ' αυτή τη συλλογή είναι η ομοιότητα ανάμεσα στη θεωρία του γραφειοκρατικού κολλεκτιβισμού και στην ορθόδοξη Τροτσκιστική θεωρία του παραμορφωμένου εργατικού κράτους. Αυτή η σύγκριση δεν είναι για καμία από τις δύο πλεονέκτημα. Καμιά τους δεν δίνει μία ξεκάθαρη περιγραφή της δυναμικής -αυτό που ο Μαρξ θα αποκαλούσε νόμους της κίνησης- του Σταλινισμού ως κοινωνικό σύστημα. Είναι αυτή η έλλειψη περιεχομένου που επιτρέπει και γραφειοκρατικούς κολλεκτιβιστές και στους ορθόδοξους Τροτσκιστές να ταλαντεύονται έντονα σε όλο το εύρος της πολιτικής σκηνής.
Είδαμε πώς ο Μπέρναμ και ο Σάχτμαν εκφυλίστηκαν σε αυτό που είχαν οι ίδιοι τους περιγράψει όταν ήταν ακόμα επαναστάτες, σε 'Σταλινοφοβικούς' ή 'χυδαίους αντισταλινικούς'. Αλλά ο Τρότσκι στην τελευταία συνάντησή του με την ηγεσία του Αμερικάνικου SWP τον Ιούνη του 1940, τους κατηγόρησε για προσαρμογή στην 'προοδευτική' πτέρυγα των οπαδών του Ρούσβελτ στη συνδικαλιστική γραφειοκρατία μετά τη συμμαχία τους μ' αυτούς ενάντια στο Κομμουνιστικό Κόμμα, και για την αποτυχία τους να αντιληφθούν ότι "οι Σταλινικοί ήταν ένα αποδεκτό κομμάτι του εργατικού κινήματος". Η προσήλωση στη θεωρία του εκφυλισμένου εργατικού κράτους δεν εμπόδισε τους υπερ-πιστούς ορθόδοξους Τροτσκιστές, όπως ο Τζιμ Κάννον και ο Φάρελ Ντομπς, να ξεπέσουν στη Σταλινοφοβία.
Όμοια, κατά τη διάρκεια της Πορτογαλικής επανάστασης του 1974-1975, το Αμερικάνικο SWP στοιχήθηκε ουσιαστικά πίσω από το ΝΑΤΟ και τη Β΄ Διεθνή υποστηρίζοντας το Σοσιαλιστικό Κόμμα στην αντιδραστική εκστρατεία του ενάντια στους εργάτες και τους στρατιώτες της Λισαβόνας. Το SWP δικαιολόγησε αυτή τη θέση του με βάση το ότι το Κίνημα των Ενόπλων Δυνάμεων (MFA) που ανέτρεψε την παλιά δικτατορία αναζητούσε την αλλαγή μέσα από γραφειοκρατικές μεθόδους. Στο μεταξύ, η βασική Σαχτμανική οργάνωση στις ΗΠΑ, οι Διεθνείς Σοσιαλιστές, υποστήριζαν άκριτα εκείνο το κομμάτι της Πορτογαλικής άκρας αριστεράς που γινόταν ουρά του MFA και τα όνειρά του για κάποιου είδους επανάσταση υποβάλλονταν από τα πάνω από το στρατό.
Μια θεωρία που στερείται οποιουδήποτε συγκεκριμένου περιεχομένου μπορεί να γίνει συμβατή με οποιαδήποτε πολιτικά συμπεράσματα. Αυτό μπορεί να βοηθάει στην εξήγηση γιατί σήμερα οι γραφειοκρατικοί κολλεκτιβιστές και οι ορθόδοξοι Τροτσκιστές στις ΗΠΑ μπορούν να συνυπάρχουν περίφημα στο εσωτερικό της πολυτασικής οργάνωσης Solidarity, παρά τις εμφανώς αποκλίνουσες ερμηνείες τους για το Σταλινισμό.
Η ιδέα του γραφειοκρατικού κολλεκτιβισμού είναι κάτι παραπάνω από μια ετικέτα, που προσδιορίζεται κυρίως από τις αρνήσεις του τίτλου της συλλογής -'ούτε καπιταλισμός ούτε σοσιαλισμός'. Όσο για το τι πραγματικά είναι ο γραφειοκρατικός κολλεκτιβισμός το τέλος του βιβλίου μας εγκαταλείπει στην ίδια άγνοια που βρισκόμασταν και στην αρχή. Η πιο σοβαρή και συστηματική ερμηνεία του, που πρώτα διατυπώθηκε από τον Κάρτερ και στη συνέχεια την ασπάστηκε ο Σάχτμαν, οδηγεί σε αντιδραστικά πολιτικά συμπεράσματα. Οι Χάμπεκερν και Λίποου αντιστέκονται σ' αυτά τα συμπεράσματα, αλλά το μόνο που έχουν να προσφέρουν είναι μεγαλύτερη σύγχυση. Πολύ μακριά απ' αυτό που κατά πάσα πιθανότητα έλπιζαν, φτιάχνοντας μια διαφήμιση του γραφειοκρατικού κολλεκτιβισμού, παρείχαν άθελά τους σοβαρούς λόγους για την απόρριψή του.
Ο πρωτεύων πολιτικός στόχος αυτής της συλλογής, όμως, είναι να αποσυνδέσει τη θεωρία του γραφειοκρατικού κολλεκτιβισμού (που συμμερίζονται οι εκδότες) από το Σάχτμαν. Και υπάρχουν τουλάχιστον δύο λόγοι για να το κάνουν αυτό. Ο πρώτος, που τονίζεται ιδιαίτερα από τους Χάμπερκερν και Λίποου, είναι ότι υπάρχουν παραπάνω από μία εκδοχές της θεωρίας. Ο δεύτερος, αν και δε λέγεται ανοιχτά, είναι σίγουρα εξίσου σημαντικός. Είναι να αποκρούσουν τη συσχέτιση της θεωρίας με την πολιτική εξέλιξη του Σάχτμαν μετά τον αποχωρισμό του από τον Τρότσκι.
Τις μέρες της διάσπασης του 1940, όποιες κι αν ήταν οι διαφωνίες του με τον Τρότσκι και τον Κάννον, ο Σάχτμαν ήταν αναμφίβολα ένας αφοσιωμένος επαναστάτης σοσιαλιστής, και αναζητούσε με μεγάλη αυτοπεποίθηση κατά τη διάρκεια του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου το ρίζωμα του WP μέσα στην Αμερικάνικη εργατική τάξη. Αλλά, αντιμέτωπος μετά το 1945 με την αποτυχία αυτής της προσπάθειας (και ειδικά απ' τη στιγμή που ο καπιταλισμός εισήλθε στη μακρόσυρτη μεταπολεμική του άνθηση) και με την Ψυχροπολεμική διαίρεση του κόσμου σε δύο ανταγωνιστικά στρατόπεδα, ο Σάχτμαν μετακινήθηκε αποφασιστικά προς τα δεξιά.
Στην παγκόσμια πάλη ανάμεσα στο φιλελεύθερο Δυτικό καπιταλισμό και τον Ανατολικό γραφειοκρατικό κολλεκτιβισμό, ο Σάχτμαν διάλεξε τον πρώτο. Στην προσεκτική και ακαδημαϊκή του βιογραφία του Σάχτμαν, ο Πίτερ Ντρούκερ έδειξε με μεγάλη λεπτομέρεια το πώς αυτή η οδύσσεια τον οδήγησε σε μια όλο και πιο άκριτη υποστήριξη του Αμερικάνικου ιμπεριαλισμού -από την αντίθεσή του στις ενοχλητικές απεργίες κατά τη διάρκεια του Πολέμου της Κορέας, ως την άρνησή του να καταδικάσει την επέμβαση της CIA στην Κούβα με την Εισβολή στον Κόλπο των Χοίρων και τελικά μέχρι την υποστήριξη της αποστολής Αμερικανικού στρατού στο Βιετνάμ. Μέχρι το θάνατό του το 1972, ο Σάχτμαν ήταν ένας ψυχροπολεμικός σοσιαλδημοκράτης. Παρότι πολλοί οπαδοί του τον εγκατέλειψαν σ' αυτή του τη δεξιά στροφή, έμπαινε φυσιολογικά το ζήτημα αν αυτή ήταν ή όχι μια λογική συνέπεια της θεωρίας του γραφειοκρατικού κολλεκτιβισμού. Οι αντίπαλοι του Σάχτμαν δεν θέλανε και πολύ για να ρίξουν το φταίξιμο στη θεωρία. Οι Χάμπερκερν και Λίποου, όμως, δεν αντιμετωπίζουν αυτό το ζήτημα ευθέως. Το βασικό τους μέλημα είναι μάλλον να αποδείξουν ότι υπήρχαν δύο θεωρίες γραφειοκρατικού κολλεκτιβισμού, αυτή του Σάχτμαν και μία αντίπαλη εκδοχή της που την ανέπτυξε ο Τζόζεφ Κάρτερ.
Και οι δύο θεωρίες διατυπώθηκαν κατά τη διάρκεια των διαφωνιών στο εσωτερικό του Αμερικάνικου SWP σχετικά με την ταξική φύση της ΕΣΣΔ. Στην Προδομένη Επανάσταση (1936) ο Τρότσκι υποστήριζε ότι η ρώσικη εργατική τάξη είχε απαλλοτριωθεί πολιτικά από τη Σταλινική γραφειοκρατία. Παρ' όλα αυτά, η Σοβιετική Ένωση παρέμενε ένα εργατικό κράτος γιατί τα μέσα παραγωγής και το εξωτερικό εμπόριο βρίσκονταν στα χέρια του κράτους. Η γραφειοκρατία βρισκότανε γι' αυτό το λόγο σε μία αντιφατική θέση, κινούμενη ανάμεσα στη φιλοδοξία της ως "κάστα" να αποκτήσει για τον εαυτό της την ιδιοκτησία των μέσων παραγωγής και στην αντικειμενική της εξάρτηση από μία κρατικοποιημένη οικονομία. Οι Επαναστάτες, συμπεριλαμβανομένου του Τρότσκι, θα πρέπει, ενώ βάζουν σαν στόχο την πολιτική ανατροπή της νομενκλατούρας και την αποκατάσταση της σοβιετικής δημοκρατίας, να υπερασπίζονται άνευ όρων την ΕΣΣΔ στις διαμάχες της με τις Δυτικές ιμπεριαλιστικές δυνάμεις.
Αυτή η ανάλυση δέχθηκε αμέσως την επίθεση του Κάρτερ και του Τζέιμς Μπέρναμ. Ο Μπέρναμ υποστήριζε ότι "η εθνικοποιημένη οικονομία δεν είναι ούτε μοναδικό ούτε επαρκές κριτήριο ή προϋπόθεση ενός εργατικού κράτους". Η εργατική τάξη θα μπορούσε να κυριαρχήσει στην κοινωνία μόνο μέσα από τον έλεγχο του κράτους. Η πολιτική της απαλλοτρίωση, συνεπώς, υποδήλωνε ταυτόχρονα και την οικονομική της απαλλοτρίωση. Επομένως, "η Σοβιετική Ένωση δεν είναι επί του παρόντος ούτε αστικό κράτος ούτε εργατικό κράτος". Ο Κάρτερ επινόησε τον όρο 'γραφειοκρατικός κολλεκτιβισμός' για να χαρακτηρίσει την ΕΣΣΔ. Σ' αυτό το στάδιο της διαφωνίας, το 1937-1938, ο Σάχτμαν υποστήριζε την ερμηνεία του Τρότσκι για το Σταλινισμό.
Φαίνεται ότι ήταν η σύναψη από το Στάλιν του Συμφώνου μη επίθεσης με το Χίτλερ τον Αύγουστο του 1939 που έκανε το Σάχτμαν να αλλάξει τη θέση του και να μετακινηθεί προς τους Μπέρναμ και Κάρτερ. Υποστήριζε τώρα ότι η γραφειοκρατία είχε εδραιωθεί ως μια νέα άρχουσα τάξη και, με το διαμελισμό της Πολωνίας ανάμεσα σ' αυτήν και τη Ναζιστική Γερμανία, εφάρμοζε μια επεκτατική πολιτική του 'Σταλινικού ιμπεριαλισμού'. Το σύνθημα του Τρότσκι υπέρ της άνευ όρων υπεράσπισης της ΕΣΣΔ δεν έβρισκε συνεπώς πλέον καμιά εφαρμογή. Μια πλήρης κοινωνική επανάσταση θα ήτανε πια απαραίτητη προκειμένου να επιστρέψει η Ρωσία στο δρόμο του σοσιαλισμού.
Θα πρέπει να γίνει σαφές ότι, στην αρχική της διατύπωση τουλάχιστον, η βασική ιδέα του γραφειοκρατικού κολλεκτιβισμού ήταν αρνητική. Χρησίμευε κυρίως στο να εκθέσει και να προτείνει μια επίλυση των αντιφάσεων της θεωρίας του παραμορφωμένου εργατικού κράτους αντί να προσφέρει μια θετική ανάλυση της φύσης του Σταλινισμού. Σύντομα όμως επιχειρήθηκε να αναπτυχθεί σε μια πλατύτερη θεωρία. Έτσι ο Μπέρναμ, κόβοντας κάθε δεσμό με το Μαρξισμό, γρήγορα έφτασε στο συμπέρασμα ότι ο Σταλινισμός και ο Φασισμός ήταν και τα δύο παραδείγματα μιας νέας 'διευθυντικής κοινωνίας'. Ήταν αυτή η ιεραρχική και εκμεταλλευτική κοινωνία, και όχι η αταξική κομμουνιστική κοινωνία του Μαρξ, που έμελλε να πάρει τη θέση του καπιταλισμού. Ο Μπέρναμ ολοκληρώνοντας την απότομη δεξιά στροφή του, εξελίχθηκε σε ένα φανατικό αντικομμουνιστή κατά τη διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου: μπορώ να θυμηθώ την επίσκεψή του στη Ροδεσία (νυν Ζιμπάμπουε) στα μέσα της δεκαετίας του 1960 για να εκφράσει την αλληλεγγύη του στο καθεστώς των λευκών εποίκων ως προπύργιο της πάλης ενάντια στην παγκόσμια Κομμουνιστική συνωμοσία.
Ο Σάχτμαν, όμως, αρχικά αντιστέκονταν σε τέτοιου είδους κινήσεις. Ενώ παραδεχόταν την ύπαρξη μιας "ανεξέλεγκτης τάσης προς τον κολλεκτιβισμό" υποστήριζε ότι "δεν υπάρχει επαρκές έδαφος για να πεισθούμε ότι αυτή η τάση θα υλοποιηθεί κάτω από τη μορφή ενός παγκόσμιου 'γραφειοκρατικού κολλεκτιβισμού'." Αμέσως μετά τη διάσπαση του 1940 προσπάθησε να διατηρήσει την τάση του στο εσωτερικό της τροτσκιστικής παράδοσης. Ο Ντρούκερ αποκαλεί την ερμηνεία του Σάχτμαν "μια φιλόδοξη προσπάθεια να διατηρήσει τα καλύτερα σημεία της ανάλυσης του Τρότσκι και να αποφύγει τους περιορισμούς της." Αυτή είναι μάλλον μια επιεικής περιγραφή, δεδομένης της σχετικής έλλειψης νέου περιεχομένου της θεωρίας του Σάχτμαν και του βαθμού κατά τον οποίο όντως αντλεί από στοιχεία από την ανάλυση του Τρότσκι. Σκεφτείτε τις παρακάτω ομοιότητες. Πρώτον, ο Σάχτμαν, όπως ο Τρότσκι, αντιμετώπιζε την ιδιωτική ιδιοκτησία των μέσων παραγωγής ως απαραίτητη προϋπόθεση για την κυριαρχία των καπιταλιστικών σχέσεων παραγωγής, αποκλείοντας έτσι a priori την πιθανότητα η Σταλινική Ρωσία να ήταν κρατικοκαπιταλιστική.
Δεύτερον, ο Σάχτμαν, όπως ο Τρότσκι, διέκρινε προοδευτικά όσο και αντιδραστικά στοιχεία στο Σταλινικό καθεστώς. Έκαμνε μία διάκριση (που αγνοούσε, σύμφωνα με τα λεγόμενα του, ο Τρότσκι) ανάμεσα στις μορφές ιδιοκτησίας και τις σχέσεις ιδιοκτησίας. Οι πρώτες χαρακτηρίζουν πολύ ευρύτερες 'εποχές' στην ιστορία της κοινωνικής παραγωγής. Οι δεύτερες προσδιορίζουν τον ταξικό χαρακτήρα μιας δοσμένης κοινωνίας (αυτό που ο Μαρξ αποκαλούσε τρόπο παραγωγής). Η Οκτωβριανή επανάσταση έκρουσε τη νεκρική καμπάνα της μορφής της ιδιωτικής ιδιοκτησίας και σήμανε την εγκαινίαση της 'συλλογικής ιδιοκτησίας'. Αυτή η "θεμελιώδης διαφορά ανάμεσα στο σοβιετικό κράτος, ακόμα και κάτω από το Σταλινισμό, και όλα τα άλλα προκολλεκτιβιστικά κράτη... είναι μια διαφορά που σηματοδοτεί ιστορικά μια αλλαγή 'εποχής'... Η οικονομική πρόοδος στη Σοβιετική Ένωση επιτεύχθηκε στη βάση ενός σχεδιασμού και των νέων συλλογικών μορφών ιδιοκτησίας που επιβλήθηκαν από την προλεταριακή επανάσταση."
Την ίδια στιγμή, οι σχέσεις γραφειοκρατικής ιδιοκτησίας σήμαιναν ότι η σταλινική νομενκλατούρα είχε σφετεριστεί τη συλλογική μορφή ιδιοκτησίας και θεσπίσει μια νέα μορφή ταξικής εκμετάλλευσης. Παρ' όλα αυτά, η ανατροπή της γραφειοκρατίας από την εργατική τάξη σε μια μέλλουσα κοινωνική επανάσταση θα άφηνε τη μορφή της ιδιοκτησίας ανέπαφη: "Όπως ακριβώς είναι πιθανό να έχουμε διαφορετικές τάξεις στις κοινωνίες που βασίζονται στην ιδιωτική ιδιοκτησία [...] είναι το ίδιο πιθανό να έχουμε και πάνω από μια άρχουσα τάξη σε μια κοινωνία που βασίζεται στη συλλογική ιδιοκτησία - συγκεκριμένα, την εργατική τάξη και τη γραφειοκρατία."
Τρίτον, η αντίφαση ανάμεσα στη μορφή ιδιοκτησίας και τις σχέσεις ιδιοκτησίας ενθάρρυνε το Σάχτμαν να ακολουθήσει τον Τρότσκι στη θεώρηση του Σταλινισμού ως "μια ιδιαίτερη, εξαιρετική και προσωρινή διάθλαση" των "γενικών νόμων της σύγχρονης κοινωνίας... στις συνθήκες μιας καθυστερημένης επαναστατικής χώρας σε καπιταλιστικό περιβάλλον." Αυτή η πεποίθηση ότι το καθεστώς δεν θα επιβίωνε από το Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο ενθάρρυνε τον Τρότσκι να αντισταθεί στην ιδέα ότι η ΕΣΣΔ ήταν μια νέα ταξική κοινωνία. Ο Σάχτμαν συνέχισε να αποδέχεται την υπόθεση του Τρότσκι ότι ο Σταλινισμός ήταν μια εύθραυστη ιστορική παρέκκλιση απίθανο να επιβιώσει μετά τον πόλεμο.
Τέλος, ενώ ο Τρότσκι ήταν υπέρμαχος της άνευ όρων υπεράσπισης της ΕΣΣΔ, ο Σάχτμαν πρότεινε την υπεράσπισή της -υπό όρους. Αυτό αντανακλούσε την 'ιστορική ανωτερότητα' του Σταλινισμού έναντι του καπιταλισμού. Επομένως, αν και οι επαναστάτες θα έπρεπε να αντιτίθενται στον επεκτατικό ιμπεριαλιστικό πόλεμο που διεξήγαγε η ΕΣΣΔ, "αν ο χαρακτήρας του σημερινού πολέμου αλλάξει από έναν αγώνα ανάμεσα σε ιμπεριαλιστικά στρατόπεδα σε έναν αγώνα των ιμπεριαλιστών να τσακίσουν τη Σοβιετική Ένωση, τα συμφέροντα της παγκόσμιας επανάστασης θα απαιτούσαν την υπεράσπιση της Σοβιετικής Ένωσης από το Διεθνές προλεταριάτο."
Η εκδοχή του Σάχτμαν της θεωρίας του γραφειοκρατικού κολλεκτιβισμού πήρε τόσα πολλά στοιχεία από την ανάλυση του Τρότσκι για το Σταλινισμό που την έκαναν το ίδιο εύθραυστη και ευάλωτη απέναντι στα πολιτικά γεγονότα, ενώ ταυτόχρονα πρόσθετε την παραπέρα αντίφαση ότι αυτός ο 'καθυστερημένος', 'μεταβατικός', 'αναχρονισμός' ήταν την ίδια στιγμή 'μια νέα εκμεταλλευτική κοινωνία'. Δεν προκαλεί καμία έκπληξη λοιπόν το γεγονός ότι η θεωρία του Σάχτμαν αποδείχθηκε τόσο εύθραυστη όσο και του Τρότσκι απέναντι στην έκβαση του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου -που δεν έφερε την πτώση του γραφειοκρατικού καθεστώτος, αλλά την ανάδειξή του σε παγκόσμια υπερδύναμη.
Η θέση του βρέθηκε υπό πίεση από την αρχή. Ο Κάρτερ συγκεκριμένα επισήμανε την ομοιότητά της με αυτή του Τρότσκι και υποστήριξε ότι μια συνεπής γραφειοκρατικο-κολλεκτιβιστική ανάλυση απαιτούσε την αντιμετώπιση του Σταλινισμού ως εξίσου αντιδραστικού με το Δυτικό καπιταλισμό. Όταν η Ναζιστική Γερμανία εισέβαλε στην ΕΣΣΔ τον Ιούνη του 1941, κάποια μέλη του WP, ακολουθώντας τη γενική ανάλυση του Σάχτμαν, πρότειναν η ομάδα να ρίξει το σύνθημα υπέρ της νίκης των Ρώσων. Αλλά ο ίδιος ο Σάχτμαν, ενώ δεν είχε ακόμη αποκλείσει την αφηρημένη πιθανότητα ότι θα μπορούσε κάτω από ορισμένες προϋποθέσεις να είναι σωστό να ληφθεί αυτή η θέση, σ' αυτή την περίπτωση το αρνήθηκε με την περίεργη δικαιολογία ότι η Σοβιετική Ένωση είχε περιοριστεί σε μια κατάσταση 'υποτελή' απέναντι στις Δυτικές ιμπεριαλιστικές δυνάμεις.
Ένας τέτοιος ισχυρισμός δεν θα κατάφερνε να επιβιώσει του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου, και συγκεκριμένα της εξάπλωσης του Σταλινικού καθεστώτος στην Ανατολική Ευρώπη. Γεγονότα όπως η Σταλινική κατάληψη της εξουσίας στην Τσεχοσλοβακία σηματοδοτούσαν για τους Σαχτμανιστές αυτό που ο Χαλ Ντρέιπερ έλεγε "ανάδειξη της γραφειοκρατικής κολλεκτιβιστικής αυτοκρατορίας σε υποψήφια για τον ιστορικό ρόλο του διαδόχου ενός καπιταλισμού που οδηγείται στο θάνατο." Κατά συνέπεια, "οι επαναστάτες της εργατικής τάξης... έχουν να αντιμετωπίσουν δύο εχθρούς: έναν καπιταλισμό που είναι αντισταλινικός και έναν Σταλινισμό που είναι αντικαπιταλιστικός.
Αυτές οι εξελίξεις έκαναν τη θεωρία του Σάχτμαν μη βιώσιμη. Η δεκαετία του 1940 γνώρισε αυτό που ο Ντρούκερ αποκαλεί "μια βήμα εγκατάλειψη της δικιάς του θεωρίας του γραφειοκρατικού κολλεκτιβισμού, για χάρη αυτής του Κάρτερ, μέχρι που, περίπου το 1948, οι διαφορές του με τον Κάρτερ εξέλιπαν." Ο Σάχτμαν, παρ' όλα αυτά δεν παρείχε καμία καμία καινούρια ανάλυση της δυναμικής της Σταλινικής οικονομίας. Όπως παρατηρούσε καυστικά ο Τόνι Κλιφ, "τα μόνα σταθερά σημεία στη θεωρία του ήταν: πρώτον, το συμπέρασμα ότι σε οποιεσδήποτε συγκεκριμένες συνθήκες, δεν χρειάζεται να υπερασπιστούμε τη Σταλινική Ρωσία... και, δεύτερον, ότι το όνομα του Σταλινικού καθεστώτος είναι Γραφειοκρατικός Κολλεκτιβισμός."
Οι Χάμπερκερν και Λίποου ξεκάθαρα εκτιμούν ότι η θεωρία του Κάρτερ είναι ανώτερη αυτής του Σάχτμαν, και πράγματι επιπλήττουν το Σάχτμαν γιατί, κατ' αυτούς, ουσιαστικά την εγκαταλείπει μετά το 1948. Αλλά με ποια έννοια είναι η εκδοχή της ιδέα του γραφειοκρατικού κολλεκτιβισμού του Κάρτερ προτιμότερη αυτής του Σάχτμαν σαν ερμηνεία του Σταλινισμού; Αναμφίβολα είναι πιο συνεπής, αφού είναι απαλλαγμένη από τη συγκεχυμένη διάκριση μορφών συλλογικής ιδιοκτησίας και σχέσεων γραφειοκρατικής ιδιοκτησίας. Προσφέρει όμως τη βάση για μια θεωρία του γραφειοκρατικού κολλεκτιβισμού ως διακριτού τρόπου παραγωγής; Να λοιπόν μία σύνοψη της κατά Κάρτερ ανάλυσης του Σταλινισμού:
Η Σταλινική Ρωσία είναι λοιπόν ένα αντιδραστικό κράτος βασισμένο σε ένα νέο σύστημα οικονομικής εκμετάλλευσης, το γραφειοκρατικό κολλεκτιβισμό. Η άρχουσα τάξη είναι μια γραφειοκρατία που μέσα από τον έλεγχο της πάνω στο κράτος συλλογικά κατέχει, ελέγχει και διαχειρίζεται τα μέσα παραγωγής και ανταλλαγής. Η βασική κινητήρια δύναμη της οικονομίας είναι η άντληση όλο και μεγαλύτερης υπερεργασίας από τους εργάτες έτσι ώστε να αυξάνεται το εισόδημα, η εξουσία και η θέση της γραφειοκρατίας. Η οικονομία οργανώνεται και διευθύνεται μέσω του απολυταρχικού κρατικού σχεδιασμού και της πολιτικής τρομοκρατίας. Οι εργάτες εξαναγκάζονται από το κράτος (καθώς και από την οικονομική αναγκαιότητα) να δουλεύουν στα εργοστάσια και στα χωράφια. Η καταναγκαστική εργασία είναι εγγενές χαρακτηριστικό των παρουσών Ρωσικών σχέσεων παραγωγής.
Όμως αυτή η ερμηνεία του Σταλινισμού είναι το ίδιο ευάλωτη με του Σάχτμαν απέναντι στην κλασική κριτική του Κλιφ στο γραφειοκρατικό κολλεκτιβισμό. Πρώτον, δεν δίνει καμιά εξήγηση των κινητήριων δυνάμεων του γραφειοκρατικού κολλεκτιβισμού. Για τον Κάρτερ, όπως και για τον Τρότσκι και το Σάχτμαν, το κίνητρο για την παραγωγή κάτω από το Σταλινισμό είναι η κατανάλωση της γραφειοκρατίας, ένας παράγοντας που είναι ανίκανος να αιτιολογήσει την τεράστια επέκταση των παραγωγικών δυνάμεων στη Σοβιετική Ένωση ανάμεσα στη δεκαετία του 1920 και του 1960. Δεύτερον, ο Κάρτερ υπερτονίζει σε βαθμό γελοιότητας το ρόλο της καταναγκαστικής εργασίας ακόμη και κάτω από το βάρος του Σταλινικού τρόμου της δεκαετίας του 1930. Τρίτον, ο Κάρτερ, όπως και ο Σάχτμαν, παρέχει μια απροσδιόριστη βάση πάνω στην οποία αποφασίζουμε αν ο γραφειοκρατικός κολλεκτιβισμός είναι περισσότερο ή λιγότερο προοδευτικός από τον καπιταλισμό.
Το τελευταίο σημείο είναι το πιο σημαντικό πολιτικά. Είναι αλήθεια ότι ο Κάρτερ ρητά αντιμετωπίζει το Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο σαν έναν διιμπεριαλιστικό πόλεμο στον οποίο οι επαναστάτες δεν θα έπρεπε να καλωσορίσουν τη νίκη καμίας πλευράς. Αλλά δεν είναι ξεκάθαρο ότι αυτό το σωστό συμπέρασμα προκύπτει όντως από τη θεωρία του Κάρτερ. Μια οικονομία που εξαρτάται κυρίως από την καταναγκαστική εργασία, όπως υποστήριζαν και ο Σάχτμαν και ο Κάρτερ ότι έκανε ο Σταλινισμός, είναι λιγότερο προοδευτική από την καπιταλιστική οικονομία που βασίζεται κυρίως στη μισθωτή εργασία, πάνω απ' όλα γιατί δεν μπορεί να αναπτύξει τις παραγωγικές δυνάμεις τόσο αποτελεσματικά όσο ο καπιταλισμός. Και πράγματι ο Κάρτερ προσπαθεί να δείξει ότι ο Σταλινισμός δεν μπορεί να αναπτύξει τις παραγωγικές δυνάμεις με τον ίδιο τρόπο που μπορούσε 'κάθε πρώιμη αστική κοινωνία'. Όμοια, ο Ρόμπερτ Μπρένερ, ο πιο εκλεπτυσμένος σύγχρονος υποστηριχτής της θεωρίας του γραφειοκρατικού κολλεκτιβισμού, υποστηρίζει ότι τα Σταλινικά κράτη έμοιαζαν, στην πραγματικότητα, με τις προκαπιταλιστικές κοινωνίες κατά το ότι ήταν ανίκανες να αναπτύξουν διεξοδικά τις παραγωγικές δυνάμεις μέσω τεχνικών καινοτομιών που να αυξάνουν την παραγωγικότητα της εργασίας.
Συνεπακόλουθο μιας τέτοιας ανάλυσης είναι ότι ο Σταλινισμός αντιπροσώπευε έναν πιο καθυστερημένο τρόπο παραγωγής απ' ότι ο Δυτικός καπιταλισμός. Σε κάθε διαμάχη ανάμεσα στους δύο θα ήταν τότε οπωσδήποτε καθήκον των επαναστατών να υποστηρίξουν την πιο προοδευτική πλευρά. Ο Σάχτμαν ήταν λοιπόν απόλυτα συνεπής όταν έγραφε το 1962, αφού παρέθεσε την κλασική Μαρξική πρόβλεψη 'σοσιαλισμός ή βαρβαρότητα': "Ο Σταλινισμός είναι η νέα βαρβαρότητα." Οι Χάμπερκερν και Λίποου αποτυγχάνουν να εκτιμήσουν τη λογική της θεωρίας του Κάρτερ. Καταλογίζουν σ' αυτόν την άποψη ότι ο γραφειοκρατικός κολλεκτιβισμός αντιπροσώπευε "ένα βήμα πίσω για το σύγχρονο πολιτισμό", αλλά στη συνέχεια επιπλήττουν το Σάχτμαν για την ευθυγράμμισή του με "τον Αμερικάνικο ιμπεριαλισμό ως το μικρότερο κακό" στον Ψυχρό Πόλεμο. Αλλά αν ήταν στα αλήθεια ο Σταλινισμός 'ένα βήμα πίσω', άραγε δεν ήταν ο Αμερικάνικος καπιταλισμός, ως η πιο ισχυρή εκδοχή του 'σύγχρονου πολιτισμού', πραγματικά το 'το μικρότερο κακό';
Μια τέτοια σύγχυση είναι, πράγματι, χαρακτηριστική αυτής της πρόχειρα επεξεργασμένης συλλογής, και ιδίως της εισαγωγής των Χάμπερκερν και Λίποου. Εδώ αντιμετωπίζουν το γεγονός ότι πρόσφατα ο γραφειοκρατικός κολλεκτιβισμός έχει υποστεί κάποιες αναποδιές, αλλά τι έχει να πει για τις επαναστάσεις στην Ανατολική Ευρώπη και την κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης; Η ανάλυση των Χάμπερκερν και Λίποου γι' αυτά τα κοσμοϊστορικά γεγονότα είναι, τουλάχιστον θα λέγαμε, δύσκολο να την παρακολουθήσουμε.
Από τη μία λένε, "Αυτό που αποκαλύφθηκε τα τελευταία δέκα χρόνια, ακόμη και πριν την πτώση του Γκορμπατσόφ και του Τείχους του Βερολίνου, είναι ότι ο ολοκληρωτικός κρατικός σχεδιασμός είναι οικονομικά οπισθοδρομικός σε σύγκριση με τον καπιταλισμό." Μήπως πρόκειται για καμία αιώνια αλήθεια; Αν είναι έτσι, τότε πώς κατάφερε ο Σταλινισμός την εκβιομηχάνιση της ΕΣΣΔ τη δεκαετία του 1930; Και πώς άντεξε η νομενκλατούρα στα 40 χρόνια του Ψυχρού Πολέμου σε έναν τόσο σκληρό ανταγωνισμό με το Δυτικό καπιταλισμό; Ή ήταν απλά ένα καθαρό ιστορικό ατύχημα που το Σταλινικό σύστημα κατέρρευσε στα τέλη της δεκαετίας του αντί, ας πούμε, στα μέσα της δεκαετίας του 1950;
Από την άλλη, οι Χάμπερκερν και Λίποου υποστηρίζουν ότι, μακριά από τις θριαμβολογίες της ελεύθερης αγοράς, παίρνει μορφή ένα "νέο σύστημα εκμετάλλευσης όπου οι διαχωριστικές γραμμές ανάμεσα στον επιχειρηματικό και τον κρατικό σχεδιασμό θα γίνουν δυσδιάκριτες" -"αυτή η 'γραφειοκρατική κολλεκτιβοποίηση' του καπιταλιστικού συστήματος" συμβαίνει όχι μόνο σε εθνικό αλλά και σε παγκόσμιο επίπεδο κάτω από τη μορφή θεσμών όπως το ΔΝΤ: "Ο αξιοθαύμαστος στόχος της διεθνούς οικονομικής συνεργασίας υποτάσσεται στη γραφειοκρατικοποίηση του καπιταλισμού κάτω από τη μορφή των εταιρειών που είναι από μόνες τους μεγάλες γραφειοκρατικές οντότητες που δεν λογοδοτούν σε κανέναν εκτός απ' αυτούς που ουσιαστικά τις ελέγχουν."
Οι Χάμπερκερν και Λίποοου έχουν δίκιο να τονίζουν ότι η δεκαετία του 1990 δεν συνιστά το θρίαμβο του laissez-faire. Η παγκόσμια αγορά κυριαρχείται όλο και περισσότερο από γιγάντιες γραφειοκρατικά οργανωμένες εταιρείες. Αλλά πώς συνδέεται αυτό με τη θεωρία του γραφειοκρατικού κολλεκτιβισμού; Ο Κάρτερ και οι ομοϊδεάτες του υποστήριζαν, σωστά, ότι η Σταλινική οικονομία μια "οικονομία με εθνικούς περιορισμούς... ένα τεράστιο εθνικό τραστ". Δεν χρειάζεται να είναι κανείς αφελής ακολουθητής των μοδάτων αντιλήψεων περί παγκοσμιοποίησης για να αναγνωρίσει ότι η κρίση των Σταλινικών κρατών ήταν ασφαλώς μια συνέπεια της ανικανότητας των εθνικά οργανωμένων οικονομιών τους να είναι ανταγωνιστικές σε μια ολοένα και μεγαλύτερη παγκόσμια ενσωμάτωση του συστήματος. Όσο γραφειοκρατικές και ανεξέλεγκτες κι αν είναι οι πρόσφατες μορφές καπιταλιστικής οργάνωσης, η διεθνής εξάπλωσή τους αντιπροσωπεύει μια ειδοποιό διαφορά από την εποχή του κρατικά οργανωμένου καπιταλισμού, χαρακτηριστικού του πρώτου μισού του αιώνα. Οι κούφιες χειρονομίες και τα ξόρκια που επαναλαμβάνουν τη λέξη 'γραφειοκρατικοποίηση' δεν μπορούν να γίνουν υποκατάστατα μιας σοβαρής ανάλυσης αυτών των αλλαγών.
Αλλά ίσως το πιο σημαντικό συμπέρασμα που προκύπτει απ' αυτή τη συλλογή είναι η ομοιότητα ανάμεσα στη θεωρία του γραφειοκρατικού κολλεκτιβισμού και στην ορθόδοξη Τροτσκιστική θεωρία του παραμορφωμένου εργατικού κράτους. Αυτή η σύγκριση δεν είναι για καμία από τις δύο πλεονέκτημα. Καμιά τους δεν δίνει μία ξεκάθαρη περιγραφή της δυναμικής -αυτό που ο Μαρξ θα αποκαλούσε νόμους της κίνησης- του Σταλινισμού ως κοινωνικό σύστημα. Είναι αυτή η έλλειψη περιεχομένου που επιτρέπει και γραφειοκρατικούς κολλεκτιβιστές και στους ορθόδοξους Τροτσκιστές να ταλαντεύονται έντονα σε όλο το εύρος της πολιτικής σκηνής.
Είδαμε πώς ο Μπέρναμ και ο Σάχτμαν εκφυλίστηκαν σε αυτό που είχαν οι ίδιοι τους περιγράψει όταν ήταν ακόμα επαναστάτες, σε 'Σταλινοφοβικούς' ή 'χυδαίους αντισταλινικούς'. Αλλά ο Τρότσκι στην τελευταία συνάντησή του με την ηγεσία του Αμερικάνικου SWP τον Ιούνη του 1940, τους κατηγόρησε για προσαρμογή στην 'προοδευτική' πτέρυγα των οπαδών του Ρούσβελτ στη συνδικαλιστική γραφειοκρατία μετά τη συμμαχία τους μ' αυτούς ενάντια στο Κομμουνιστικό Κόμμα, και για την αποτυχία τους να αντιληφθούν ότι "οι Σταλινικοί ήταν ένα αποδεκτό κομμάτι του εργατικού κινήματος". Η προσήλωση στη θεωρία του εκφυλισμένου εργατικού κράτους δεν εμπόδισε τους υπερ-πιστούς ορθόδοξους Τροτσκιστές, όπως ο Τζιμ Κάννον και ο Φάρελ Ντομπς, να ξεπέσουν στη Σταλινοφοβία.
Όμοια, κατά τη διάρκεια της Πορτογαλικής επανάστασης του 1974-1975, το Αμερικάνικο SWP στοιχήθηκε ουσιαστικά πίσω από το ΝΑΤΟ και τη Β΄ Διεθνή υποστηρίζοντας το Σοσιαλιστικό Κόμμα στην αντιδραστική εκστρατεία του ενάντια στους εργάτες και τους στρατιώτες της Λισαβόνας. Το SWP δικαιολόγησε αυτή τη θέση του με βάση το ότι το Κίνημα των Ενόπλων Δυνάμεων (MFA) που ανέτρεψε την παλιά δικτατορία αναζητούσε την αλλαγή μέσα από γραφειοκρατικές μεθόδους. Στο μεταξύ, η βασική Σαχτμανική οργάνωση στις ΗΠΑ, οι Διεθνείς Σοσιαλιστές, υποστήριζαν άκριτα εκείνο το κομμάτι της Πορτογαλικής άκρας αριστεράς που γινόταν ουρά του MFA και τα όνειρά του για κάποιου είδους επανάσταση υποβάλλονταν από τα πάνω από το στρατό.
Μια θεωρία που στερείται οποιουδήποτε συγκεκριμένου περιεχομένου μπορεί να γίνει συμβατή με οποιαδήποτε πολιτικά συμπεράσματα. Αυτό μπορεί να βοηθάει στην εξήγηση γιατί σήμερα οι γραφειοκρατικοί κολλεκτιβιστές και οι ορθόδοξοι Τροτσκιστές στις ΗΠΑ μπορούν να συνυπάρχουν περίφημα στο εσωτερικό της πολυτασικής οργάνωσης Solidarity, παρά τις εμφανώς αποκλίνουσες ερμηνείες τους για το Σταλινισμό.
Η ιδέα του γραφειοκρατικού κολλεκτιβισμού είναι κάτι παραπάνω από μια ετικέτα, που προσδιορίζεται κυρίως από τις αρνήσεις του τίτλου της συλλογής -'ούτε καπιταλισμός ούτε σοσιαλισμός'. Όσο για το τι πραγματικά είναι ο γραφειοκρατικός κολλεκτιβισμός το τέλος του βιβλίου μας εγκαταλείπει στην ίδια άγνοια που βρισκόμασταν και στην αρχή. Η πιο σοβαρή και συστηματική ερμηνεία του, που πρώτα διατυπώθηκε από τον Κάρτερ και στη συνέχεια την ασπάστηκε ο Σάχτμαν, οδηγεί σε αντιδραστικά πολιτικά συμπεράσματα. Οι Χάμπεκερν και Λίποου αντιστέκονται σ' αυτά τα συμπεράσματα, αλλά το μόνο που έχουν να προσφέρουν είναι μεγαλύτερη σύγχυση. Πολύ μακριά απ' αυτό που κατά πάσα πιθανότητα έλπιζαν, φτιάχνοντας μια διαφήμιση του γραφειοκρατικού κολλεκτιβισμού, παρείχαν άθελά τους σοβαρούς λόγους για την απόρριψή του.
Δείτε επίσης:
Η κριτική του Μαρξ για το σύγχρονο κράτος
Από πού βγαίνει το κέρδος;
Τι εννούμε κράτος;
Η συγκρότηση της αγγλικής εργατικής τάξης
Σχόλια
Δημοσίευση σχολίου