 |
| Ιστβάν Μεσάρος (1930-2017) |
Από τη διδακτορική του διατριβή κιόλας ο Μαρξ αντιμετώπισε κάποια προβλήματα σε σχέση με την αλλοτρίωση, αν και κάπως ιδιόμορφα, στην ανάλυσή του για την Επικούρεια φιλοσοφία σαν έκφραση ενός ιστορικού σταδίου που κυριαρχούνταν από την "ιδιωτικοποίηση της ζωής". Η "μεμονωμένη ατομικότητα" αντιπροσωπεύει αυτό το ιστορικό στάδιο και η φιλοσοφία του μοιάζει με το "σκόρο" που "αναζητά το φως της λάμπας της ιδιωτικής σφαίρας" μετά το παγκόσμιο ηλιοβασίλεμα. Αυτοί οι καιροί που χαρακτηριζόταν επίσης από την ιδιαίτερη ένταση της "πικρής απόσχισης της φιλοσοφίας από τον κόσμο" είναι, παρ' όλα αυτά, "Τιτάνιοι" γιατί το χάσμα στη δομή του δοσμένου ιστορικού σταδίου είναι τεράστιο. Από αυτή την άποψη ο Λουκρήτιος -ο Επικούρειος ποιητής- πρέπει να θεωρηθεί, σύμφωνα με το Μαρξ, ο αληθινός ηρωικός ποιητής της Ρώμης. Ένας ποιητής που γιορτάζει με το τραγούδι του την ουσία του Ρωμαϊκού Πνεύματος. Τη θέση των Ομηρικών χαρούμενων, στιβαρών, πλέριων χαρακτήρων, παίρνουν οι σκληροί ήρωες με τις αδιαπέραστες πανοπλίες χωρίς κανένα άλλο χαρακτηριστικό. Ο Πόλεμος Όλων Εναντίον Όλων (bellum omnium contra omnes), η άκαμπτη μορφή του όντος-για-τον εαυτό-του, η φύση που έχει χάσει το θεό της και ο θεός που έχει χάσει τον κόσμο".
Όπως μπορούμε να δούμε, η ανάλυση του Μαρξ χρησιμεύει στη διασαφήνιση της αρχής -bellum omnium contra omnes- που βρίσκεται σε θεμελιώδη συνάφεια με την αλλοτρίωση. Αργότερα, σε σύνδεση με τη Χομπσιανή φιλοσοφία, αναφέρεται στην ίδια αρχή, αντιτιθέμενος στη ρομαντική και παραπλανητική προσέγγιση των σύγχρονών του, "αληθινών σοσιαλιστών":
Ο αληθινός σοσιαλιστής ξεκινάει από τη σκέψη ότι η διχοτομία της ζωής και της ευτυχίας (der Zwiespalt von Leben und Glück) πρέπει να εκλείψει. Για να αποδείξει αυτή τη θέση, επιστρατεύει τη βοήθεια της φύσης και υποθέτει ότι εντός της αυτή η διχοτομία δεν υπάρχει. Από αυτό συνάγει ότι ο άνθρωπος, επίσης, ως φυσικό σώμα κατέχει και όλες τις γενικές ιδιότητες ενός τέτοιου σώματος, οπότε καμία τέτοια διχοτομία δεν θα έπρεπε να υπάρχει ούτε για εκείνον. Ο Χομπς έχει πολύ καλύτερους λόγους να επικαλείται τη φύση ως απόδειξη του bellum omnium contra omnes του. Ο Χέγκελ, στου οποίου το οικοδόμημα βασίζονται οι αληθινοί σοσιαλιστές μας, βλέπει στην πραγματικότητα στην ίδια τη φύση το χάσμα, την ακόλαστη εποχή της απόλυτης ιδέας, και φτάνει στο σημείο να ονομάζει το ζώο χειροπιαστή αγωνία του Θεού. (Γερμανική Ιδεολογία)Ο αντιφατικός χαρακτήρας του κόσμου βρίσκεται ήδη στο κέντρο της προσοχής του Μαρξ όταν αναλύει την Επικούρεια φιλοσοφία. Δίνει έμφαση στο γεγονός ότι το ενδιαφέρον του στρέφεται κυρίαρχα στην αντίφαση, αφού ορίζει τη φύση του ατόμου ως εγγενώς αντιφατική. Και έτσι εμφανίζεται η έννοια της αλλοτρίωσης στη φιλοσοφία του Μαρξ τονίζοντας την αντίφαση ανάμεσα στην "αλλοτριωμένη από την ουσία της ύπαρξη". “Durch die Qualitäten erhült das Atom eine Existenz, die seinem Begriff widerspricht, wird es als enttiussertes, von seinem Wesen unterschiedenes Dasein gesetzt.” Και ξανά: “Erstens macht Epikur den Widerspruch zwischen Materie und Form zum Charakter der erscheinenden Natur, die so das Gegenbild der wesentlichen, des Atoms, wird. Dies geschieht, indem dem Raum die Zeit, der passiven Form der Erscheinung die aktive entgegengesetzt wird. Zweitens wird erst bei Epikur die Erscheinung als Erscheinung aufgefasst, d. h. als eine Entfremdung des Wesens, die sich selbst in ihrer Wirklichkeit als solche Entfremdung betätigt.” Ο Μαρξ δίνει έμφαση επίσης στο γεγονός ότι αυτή η "εξωτερίκευση" και η "αλλοτρίωση" είναι ένας “Verselbstständigung”, δηλαδή ένας ανεξάρτητος, ένας αυτόνομος τρόπος ύπαρξης, και ότι η "απόλυτη αρχή" του Επικούρειου ατομισμού -αυτή η "φυσική επιστήμη της αυτοσυνείδησης"- είναι η αφηρημένη ατομικότητα.
Το επόμενο βήμα του Μαρξ προς μια πιο συγκεκριμένη διατύπωση του ζητήματος της αλλοτρίωσης με τη μελέτη για τη φύση του σύγχρονου κράτους. Η ιστορική τάση που περιγράφεται νωρίτερα από το Μαρξ στη γενική μορφή της με τους όρους "μεμονωμένη ατομικότητα" και "αφηρημένη ατομικότητα", εμφανίζεται τώρα όχι στην αρνητικότητά της αλλά ως θετική δύναμη (θετική ως συνώνυμο της "πραγματικής" ή της "αναγκαίας", και όχι ως επιβεβαιωτικό της ηθικής επικύρωσης). Αυτή η ιστορική τάση που λέγεται ότι οδήγησε στο "αυτόκεντρο" σύγχρονο κράτος σε αντιδιαστολή με το αστυνομικό κράτος στο οποίο η "μεμονωμένη ατομικότητα" είναι ένα άγνωστο φαινόμενο. Ένα τέτοιο σύγχρονο κράτος που το "κέντρο βάρους" του ανακαλύφθηκε από τους σύγχρονους φιλοσόφους "εντός του ίδιου του κράτους" είναι κατ' αυτό τον τρόπο η φυσική κατάσταση αυτής της "μεμονωμένης ατομικότητας". Ιδωμένη από τη σκοπιά αυτό του "αυτόκεντρου" σύγχρονου κράτους η αρχή του bellum omnium contra omnes μπορεί να σχηματοποιηθεί ως κάτοχος της στοιχειακής δύναμης, της αιώνιας ισχύος και του καθολικού νόμου της φύσης. Είναι σημαντικό ότι στα λεγόμενα του Μαρξ για τον "Κοπερνίκειο νόμο" του σύγχρονου κράτους το όνομα του Χομπς επανεμφανίζεται δίπλα σε εκείνων των φιλοσόφων που συνέβαλαν τα μέγιστα στην εξέταση του ζητήματος της αλλοτρίωσης. "Αμέσως πριν και μετά την εποχή των μεγάλων ανακαλύψεων του Κοπέρνικου για το πραγματικό ηλιακό σύστημα, ανακαλύφθηκε και ο νόμος της βαρύτητας του κράτους. Το κέντρο της βαρύτητάς του κράτους βρέθηκε μέσα στο ίδιο το κράτος." Καθώς διάφορες Ευρωπαϊκές κυβερνήσεις προσπάθησαν να εφαρμόσουν αυτό το αποτέλεσμα με την πρωτόλεια επιφανειακότητα της πρακτικής στο σύστημα ισορροπίας των κρατών, όμοια και ο Μακιαβέλι και ο Καμπανέλα ξεκίνησαν πριν απ' αυτά, και ο Χομπς, ο Σπινόζα και ο Ούγος Γρότιος και μετά ο Ρουσσώ, ο Φίχτε και ο Χέγκελ, να βλέπουν το κράτος με το μάτι του ανθρώπου, και να αναπτύσσουν τους φυσικούς του νόμους με τη λογική και την εμπειρία, και όχι με τη θεολογία, περισσότερο απ' ότι ο Κοπέρνικος επέτρεπε στον εαυτό του να επηρεάζεται από την υποτιθέμενη εντολή του Ιησού του Ναυή στον ήλιο να στέκεται ακίνητος πάνω από τη Γαβαών και στη σελήνη πάνω από το φαράγγι της Αιαλών.
Στην περίοδο της διανοητικής του ανάπτυξης ο Μαρξ εστίαζε κυρίως στο πρόβλημα του κράτους. Η πρώτη αποτίμησή του για τη φύση και τη θρησκεία εμφανίζεται σε σύνδεση με το κράτος. Επικρίνοντας εκείνους που είχαν την άποψη ότι η πτώση των παλιών θρησκειών συμπαρέσυρε στην παρακμή τα Κράτη της Ελλάδας και της Ρώμης, ο Μαρξ υπογραμμίζει ότι αντίθετα ήταν η πτώση αυτών των κρατών τη διάλυση των οικείων θρησκειών τους. Αυτού του είδους η ιεράρχηση της θρησκείας έχει φυσικά τους προπάτορές της, αλλά φτάνει στο απόγειό της με τη θεωρία του Μαρξ για την αλλοτρίωση. Την εποχή που έγραφε το συγκεκριμένο άρθρο, η σφαίρα αναφοράς του Μαρξ ακόμα περιορίζεται στην πολιτική. Παρά ταύτα, η ριζική ανατροπή της προσέγγισης των αντιπάλων του -που αποκαλεί "ιστορία από την ανάποδη"- αποτελεί ένα μεγάλο βήμα στην κατεύθυνση μιας συνεκτικής υλιστικής αντίληψης της πολύπλοκης ολότητας της καπιταλιστικής αλλοτρίωσης.
Το πιο σημαντικό έργο για να κατανοήσουμε την εξέλιξη της θεωρίας του Μαρξ για την αλλοτρίωση μέχρι το φθινόπωρο του 1843 είναι η Κριτική της Θεωρίας του Κράτους και του Δικαίου του Χέγκελ. Θα μιλήσουμε αργότερα πιο εκτενώς για την κριτική του Μαρξ στην Εγελιανή άποψη για την αλλοτρίωση. Σ' αυτό το σημείο όμως είναι απαραίτητο να παραθέσουμε ένα πολύ σημαντικό απόσπασμα από αυτό το έργο του, προκειμένου να δείξουμε κάποια χαρακτηριστικά αυτής της φάσης της διανοητικής ανάπτυξης του Μαρξ.
Η διαφοροποίηση της παρούσας κατάστασης της κοινωνίας σε σχέση με την προηγούμενη κατάσταση της κοινωνίας των πολιτών έγκειται στο ότι -σε αντίθεση με το παρελθόν- δεν ενσωματώνει το άτομο εντός της κοινότητάς της. Η ενσωμάτωσή του εν μέρει εξαρτάται από την τύχη, εν μέρει από την προσπάθεια του ατόμου, κλπ, είτε κατέχει κυριότητα είτε όχι, κυριότητα που, και πάλι, προσδιορίζει το άτομο μόνο εξωτερικά. Γιατί η θέση του δεν είναι εγγενής στην εργασία του ατόμου, ούτε σχετίζεται μ' αυτό ως μια αντικειμενική κοινότητα, που να είναι οργανωμένη σύμφωνα με σταθερούς νόμους και να βρίσκεται σε σταθερή σχέση μ' αυτό. Η αρχή της αστικής κυριότητας -ή της αστικής κοινωνίας- είναι η απόλαυση ή η δυνατότητα να απολαμβάνεις. Με την πολιτική έννοια το μέλος της αστικής κοινωνίας αποχωρίζεται την κυριότητά του, την πραγματική ιδιωτική του κατάσταση. Είναι μονάχα σ' αυτό το σημείο που το ανθρώπινο χαρακτηριστικό του αναλαμβάνει τη σημασία του, ή που ο προσδιορισμός του ως μέλους μιας κυριότητας, ως κοινοτικού όντος, εμφανίζεται ως ο ανθρώπινος προσδιορισμός του. Γιατί όλοι οι άλλοι προσδιορισμοί του εμφανίζονται στην αστική κοινωνία ως επουσιώδεις για τον άνθρωπο, για το άτομο, ως απλώς εξωτερικοί προσδιορισμοί που μπορεί να είναι απαραίτητοι για την ύπαρξή του στο σύνολο -δηλαδή ως δεσμός με το σύνολο- αλλά αποτελούν δεσμό που μπορεί εξίσου άνετα να απορριφθεί. (Η παρούσα αστική κοινωνία είναι η συνεπής υλοποίηση της αρχής του ατομικισμού. Η ατομική ύπαρξη είναι ο απώτερος σκοπός. Η δραστηριότητα, η εργασία, το περιεχόμενο κλπ. είναι μόνο τα μέσα.) Ο πραγματικός άνθρωπος είναι ο ιδιώτης του σημερινού συντάγματος... Η κυριότητα όχι απλά θεμελιώθηκε πάνω στη διαίρεση της κοινωνίας ως απόφαση νόμου, αλλά διαχωρίζει και τον άνθρωπο από την καθολική του υπόσταση. Τον μετατρέπει σε ένα ζώο που συμπίπτει άμεσα με τον προσδιορισμό του. Ο Μεσαίωνας αποτελεί τη ζωική ιστορία του ανθρώπινου είδους, τη Ζωολογία του. Η σύγχρονη εποχή, ο πολιτισμός μας διαπράττει το αντίθετο σφάλμα. Διαχωρίζει από τον άνθρωπο την αντικειμενική του ύπαρξη ως κάτι απλά εξωτερικό και υλικό. (Κριτική της Θεωρίας του Κράτους και του Δικαίου του Χέγκελ)Όπως μπορούμε να δούμε, πολλά στοιχεία της θεωρίας του Μαρξ για την αλλοτρίωση, που αναπτύχθηκαν σε μια συστηματική μορφή στα Χειρόγραφα του 1844, είναι ήδη παρόντα σ' αυτή την Κριτική της Θεωρίας του Κράτους και του Δικαίου του Χέγκελ. Ακόμα κι αν ο Μαρξ δεν χρησιμοποιεί σ' αυτό το χωρίο τους όρους “Entfremdung”, “Entäusserung”, και “Veräusserung”, η επιμονή του στη "διαίρεση της κοινωνίας"(“Trennung der Sozietät”) και στον καθαρά "εξωτερικό προσδιορισμό του ατόμου" (“äusserliche Bestimmung des Individuums”), με τις άμεσες αναφορές τους στο "διαχωρισμό του ανθρώπου από την αντικειμενική του ύπαρξη" (“Sie trennt das gegenständliche Wesen des Menschen von ihm”) στην εποχή του "πολιτισμού" -δηλαδή τη σύγχρονη καπιταλιστική κοινωνία- που τον φέρνουν πιο κοντά στη βασική ιδέα της μεταγενέστερής του ανάλυσης.
Επιπλέον, μπορούμε να σημειώσουμε στην παραπομπή μας μια αναφορά στην απλή "εξωτερικότητα της εργασίας" όσον αφορά το άτομο ("Tätigkeit, Arbeit, Inhalt κ.λπ. sind nur Mittel" κ.λπ.): μια ιδέα που περίπου δέκα μήνες αργότερα θα καταλάβει μια κεντρική θέση στη θεωρία της αλλοτρίωσης του Μαρξ. Εδώ, όμως, αυτό το φαινόμενο εξετάζεται βασικά από νομική-θεσμική άποψη. Κατά συνέπεια, ο καπιταλισμός χαρακτηρίζεται ως "η συνεπής υλοποίηση της αρχής του ατομικισμού" ("das durchgeführte Prinzip des Individualismus"), ενώ στη μεταγενέστερη σύλληψη του Μαρξ αυτή η "αρχή του ατομισμού" τίθεται στη σωστή της προοπτική: αναλύεται ως εκδήλωση που καθορίζεται από την αλλοτρίωση της εργασίας, ως μια απ' τις κύριες πτυχές της αυτοαλλοτρίωσης της εργασίας.
Σχόλια
Δημοσίευση σχολίου