Βιβλιοκριτική
Η συγκρότηση της αγγλικής εργατικής τάξης
Edward Palmer Thompson
Ο Έντουαρντ Τόμπσον υπήρξε επιφανής εκπρόσωπος μιας γενιάς άγγλων μαρξιστών που άλλαξαν τον τρόπο μελέτης της ιστορίας, μαζί με τον πιο γνωστό στην Ελλάδα Έριχ Χομπσμπάουμ, τον Κρίστοφερ Χιλλ, τον Ρόντνι Χίλτον και άλλους. Σε αντίθεση με τον Χομπσμπάουμ, που παρέμεινε στο ΚΚ Βρετανίας μέχρι το 1989, ο Τόμπσον και οι υπόλοιποι αποχώρησαν καταγγέλλοντας το σταλινισμό και την σοβιετική καταστολή της επανάστασης στην Ουγγαρία το 1956. Ο Τόμπσον έγινε εμβληματική μορφή της αγγλικής Νέας Αριστεράς της δεκαετίας του 1960, που αναζήτησε έναν εναλλακτικό δρόμο πέρα από τη σοσιαλδημοκρατία και το σταλινισμό. Για χρόνια αποκλεισμένος από τα πανεπιστήμια λόγω των ανατρεπτικών του ιδεών, δεν θα διστάσει να παραιτηθεί από τη θέση που μόλις είχε πάρει στο πανεπιστήμιο του Γουόρικ προκειμένου να καταγγείλει το μοντέλο πανεπιστήμιο-επιχείρηση που ήθελε να εφαρμόσει η διοίκηση. Έπαιξε πρωταγωνιστικό ρόλο στο κίνημα για τον πυρηνικό αφοπλισμό τη δεκαετία του 1980, και συνέχισε να συμμετέχει στους αγώνες μέχρι το θάνατο του το 1993.
Το παρόν βιβλίο πρωτοδημοσιεύτηκε το 1963. Αναμφίβολα, τόσο το μέγεθος, όσο και η τιμή θα το κάνουν δυσπρόσιτο σε πολλούς. Πρόκειται όμως για ένα από τα σημαντικότερα ιστορικά έργα που έχουν γραφτεί ποτέ, και ταυτόχρονα αποτελεί ένα αφηγηματικό αριστούργημα. Το βιβλίο εγκαινίασε αυτό που λέμε ιστορία από τα κάτω: μια ιστορία που πρωταγωνιστές δεν είναι οι μεγάλοι άνδρες, οι άρχουσες τάξεις και τα κράτη, αλλά οι απλοί άνθρωποι.
Μέχρι τη δημοσίευση αυτού του βιβλίου, κανείς ποτέ δεν είχε προσπαθήσει να γράψει την ιστορία μιας τάξης. Τα ιστορικά έργα που ασχολούνταν με τους εργάτες μελετούσαν τις συνθήκες ζωής των εργατών ή τα εργατικά συνδικάτα και κόμματα. Οι εργάτες εμφανίζονταν είτε απλά ως θύματα του καπιταλισμού, είτε ως πειθήνια μέλη που πλήρωναν τις συνδρομές τους και ακολουθούσαν τους ηγέτες τους. Ο Τόμπσον θα συγκρουστεί πλήρως με αυτή την αντίληψη για την εργατική τάξη, και θα τονίσει την αυτενέργεια των ίδιων των εργατών. Το βιβλίο του εξετάζει τη διαδικασία συγκρότησης της αγγλικής εργατικής τάξης μεταξύ 1780 και 1830. Αυτή η διαδικασία απαιτεί να δει κανείς τις εξελίξεις αυτής της περιόδου με τα μάτια των εργατών που τις έζησαν. Όπως το έθεσε χαρακτηριστικά ο Τόμπσον, «η εργατική τάξη ήταν παρούσα στη συγκρότηση της».
Ο Τόμπσον αναλύει με μυθιστορηματικό τρόπο την εμπειρία των εργατών στο χώρο δουλειάς: στα νέα εργοστάσια της υφαντουργίας, αλλά και στα χωράφια και τα εργαστήρια. Ταυτόχρονα ζωγραφίζει τη ζωή των εργατών στις γειτονιές τους και τις κοινότητες τους: τις συνθήκες διατροφής, στέγασης και υγείας, τις σχέσεις των φύλων, την ανατροφή των παιδιών, τις θρησκευτικές κοινότητες, τα πανηγύρια, τα τραγούδια, τους χορούς και τις κυνομαχίες. Έτσι βλέπουμε όχι μόνο την αθλιότητα που επέβαλλε ο εμφανιζόμενος καπιταλισμός πάνω στις ζωές εκατομμυρίων ανθρώπων, αλλά και τους μυριάδες τρόπους με τους οποίους οι εργάτες προσπάθησαν να αλλάξουν τις συνθήκες τους και να ζήσουν ζωές με νόημα.
Οι άγγλοι εργάτες αντιλαμβάνονταν τον κόσμο τους και τις εξελίξεις μέσα από μια σειρά ιδεολογιών που είχαν κληρονομήσει από το παρελθόν: την ιδεολογία «του ελεύθερου άγγλου πολίτη», τις διάφορες θρησκευτικές ιδέες, την συντεχνιακή υπερηφάνεια, τις νέες δημοκρατικές ιδέες της Γαλλικής επανάστασης. Με αυτή την ιδεολογική κληρονομιά, οι εργάτες θα δώσουν τεράστιους αγώνες μεταξύ 1780-1830: ενάντια στην υπαγωγή στον έλεγχο του κεφαλαίου που θα φέρει η εκβιομηχάνιση (οι περίφημοι λουδίτες), ενάντια στις ιδιωτικοποιήσεις των δημοσίων αγαθών, για τη βελτίωση των συνθηκών εργασίας, για την απόκτηση του δικαιώματος ψήφου, για το δικαίωμα στο συνδικαλισμό, για την κατάργηση της δουλείας. Μέσα από το συνδυασμό των ιδεών του παρελθόντος και των εμπειριών και αγώνων του παρόντος θα προκύψει ένας θεμελιώδης μετασχηματισμός: η συγκρότηση των άγγλων εργατών ως ενιαίας τάξης.
Η έννοια της εμπειρίας βρίσκεται στο επίκεντρο της ανάλυσης του Τόμπσον. Οι εμπειρίες των εργατών από την εκμετάλλευση, την καταπίεση και την εξαθλίωση, αλλά και την οργάνωση, την αντίσταση και την αλληλεγγύη, ήταν καθοριστικές στη διαδικασία συγκρότησης της εργατικής τάξης.
Η αποκλειστική αλληλεγγύη των συντεχνιών θα δώσει τη θέση της στην αντίληψη ότι όλοι οι εργάτες αποτελούν τμήμα μιας ενιαίας εργατικής τάξης, που έχει κοινούς εχθρούς, και οργανώσεις για να διεκδικήσει τα συμφέροντα της. Μέσα από το εργατικό κίνημα, τους θεσμούς και τους αγώνες του θα γεννηθούν και θα δοκιμαστούν οι διάφορες σοσιαλιστικές ιδέες.
Γιατί είναι σημαντικό αυτό το βιβλίο για το σήμερα; Ο πρώτος λόγος είναι γιατί δίνει μια πολύτιμη εικόνα για το τι σήμαινε για τις ζωές των απλών ανθρώπων η εμφάνιση του καπιταλισμού. Σήμερα που η καπιταλιστική κρίση οδηγεί στο σάρωμα κατακτήσεων δεκαετιών και την επιστροφή ακόμα και στις αναπτυγμένες χώρες της Δύσης σε φαινόμενα που μοιάζουν τρομερά με τις περιγραφές του Τόμπσον, οι εικόνες αυτές είναι πολύτιμες για όσους θέλουν να συγκρουστούν με αυτό το σύστημα.
Εξίσου σημαντική και τεράστια πηγή έμπνευσης είναι οι περιγραφές των αγώνων των απλών ανθρώπων ενάντια στη βαρβαρότητα του συστήματος. Απέναντι στις φιλελεύθερες ανοησίες για την Ευρώπη του Διαφωτισμού, ο αναγνώστης βλέπει τη βαρειά καταστολή με την οποία αντιμετώπισε το βρετανικό κράτος τους αγώνες για το δικαίωμα στην ελεύθερη διακίνηση των ιδεών ή το δικαίωμα ελεύθερης συνάθροισης και συνδικαλιστικής δράσης. Οι περιγραφές σφαγών όπως αυτή του Πίτερλου, ή η ατρόμητη στάση των άγγλων εργατών στο εδώλιο ή στην κρεμάλα είναι πραγματικά συγκλονιστικές.
Αλλά υπάρχει ένας δεύτερος λόγος που κάνει αυτό το βιβλίο απαραίτητο, κι αυτό αφορά τρεις κομβικές αφηγήσεις για την εργατική τάξη που είναι πολύ δημοφιλείς, ακόμα και σε μεγάλα τμήματα της αριστεράς. Η πρώτη αντιλαμβάνεται την εργατική τάξη ως βιομηχανικούς εργάτες με τη φόρμα και το κατσαβίδι στο εργοστάσιο, πουν ζουν φτωχικά σε τρώγλες. Εφόσον, μας λένε, τέτοιοι εργάτες είναι πια λίγοι, τουλάχιστον στο δυτικό κόσμο, εργατική τάξη δεν υπάρχει πια σήμερα.
Η δεύτερη αφήγηση αποδέχεται την ύπαρξη της εργατικής τάξης, αλλά απογοητεύεται που οι εργάτες «κάθονται στον καναπέ» και δεν έχουν «ταξική συνείδηση». Μόνο όταν οι εργάτες αλλάξουν ιδέες ή ψηφίσουν το σωστό κόμμα στα σωματεία ή στο κοινοβούλιο θα αλλάξουν τα πράγματα. Πως θα γίνει αυτό το θαύμα δεν είναι πολύ σαφές, αλλά μέχρι τότε η συνεπής αριστερά πρέπει να εγκαλεί τους εργάτες για τις αμαρτίες τους.
Η τρίτη αφήγηση θεωρεί ότι εργατική τάξη είναι ότι συμβαίνει στο χώρο δουλειάς: οι απολύσεις, τα μεροκάματα, οι συνθήκες εργασίας. Αυτά είναι αντικείμενο των εργατών και του εργατικού κινήματος. Τα υπόλοιπα είτε είναι φρου φρου κι αρώματα, είτε τέλος πάντων αφορούν κάποιους άλλους (τα κοινοβουλευτικά κόμματα, τα πολύχρωμα κινήματα).
Η εργατική τάξη με την οποία ασχολείται ο Τόμπσον είναι μόνο μειοψηφικά βιομηχανικοί εργάτες. Μέχρι το 1830 η βιομηχανία είχε αγγίξει μόνο τον τομέα της υφαντουργίας. Το μεγαλύτερο τμήμα των εργατών ήταν είτε αγρεργάτες, είτε τεχνίτες που δούλευαν αυτοαπασχολούμενοι ή σε μικρά εργαστήρια. Και όμως ήταν τέτοια τμήματα εργατών που δημιούργησαν για πρώτη φορά μια ενιαία εργατική τάξη με οργανώσεις και ταξική συνείδηση.
Η εμφάνιση της εργατικής τάξης θα ήταν αδιανόητη χωρίς τον καπιταλισμό και την υπαγωγή των εργατών στον έλεγχο του κεφαλαίου. Όμως η εργατική τάξη δεν είναι το μηχανικό αποτέλεσμα της εμφάνισης του καπιταλισμού. Είναι η εμπειρία της εκμετάλλευσης και της αντίστασης που κάνει τμήματα των εργατών να δουν τους εαυτούς τους ως μέρος μιας ενιαίας τάξης και να παλέψουν συλλογικά για τα αιτήματα τους. Οι τσαγκάρηδες συνήθως δεν είχαν αφεντικό πάνω από το κεφάλι τους. Κι όμως, οι εμπειρίες τους από τον καπιταλισμό (και το γεγονός ότι τα τσαγκάρικα που ο κόσμος περίμενε τα παπούτσια του ήταν σημεία συζήτησης και οργάνωσης) τους οδήγησαν να παίξουν πρωταγωνιστικό ρόλο στο εργατικό κίνημα του 19ου αιώνα.
Ο καπιταλισμός διαρκώς εξαφανίζει παλιά τμήματα εργατών και δημιουργεί καινούρια. Οι δάσκαλοι του 1900 δεν θεωρούσαν ότι ήταν εργάτες, αλλά κρατικοί λειτουργοί. Όποιος έλεγε τη δεκαετία του 1960 στους γιατρούς ή τις αεροσυνοδούς ότι είναι τμήμα της εργατικής τάξης θα τον έπαιρναν στο ψιλό. Κι όμως η εμπειρία του καπιταλισμού και των αγώνων τους έχει οδηγήσει τέτοια κομμάτια να παίζουν κομβικό ρόλο στο εργατικό κίνημα.
Η ίδια έννοια της εμπειρίας είναι κομβική στο να δείξει πως αλλάζουν οι ιδέες των εργατών. Ο Μαρξ έλεγε ότι οι άνθρωποι είναι αυτοί που αλλάζουν την ιστορία τους, αλλά σε συνθήκες που δεν τις επιλέγουν, και ο Τόμπσον το καταδεικνύει στην πράξη. Ο μεθοδισμός ήταν μια συντηρητική προτεσταντική ιδεολογία που άσκησε τεράστια επίδραση σε μεγάλα κομμάτια των άγγλων εργατών. Αλλά ταυτόχρονα μπορούσε να χρησιμοποιηθεί από τους εργάτες για να κριτικάρουν το άκαρδο καπιταλιστικό σύστημα, ενώ οι οργανωτικές μορφές των μεθοδιστικών εκκλησιών χρησιμοποιήθηκαν για τα πρώτα εργατικά σωματεία. Μέσα από τις εμπειρίες των αγώνων τους πολλοί εργάτες έφτασαν να αντιληφθούν τη συντηρητική όψη του μεθοδισμού και να ασπαστούν τις πρώιμες σοσιαλιστικές ιδέες. Περιγραφές σαν αυτές του Τόμπσον είναι πολύτιμες για όποιον θέλει να καταλάβει την εργατική τάξη σε μουσουλμανικές χώρες όπως η Αίγυπτος, χωρίς τις πλάνες της ισλαμοφοβίας.
Τέλος, ο Τόμπσον δείχνει πόσο προβληματικές είναι οι οικονομίστικες αντιλήψεις που περιορίζουν το εργατικό κίνημα στα μεροκάματα και τις απολύσεις. Όπως δείχνει, η ζωή των εργατών δεν καθορίζεται μόνο από το χώρο δουλειάς: ο καπιταλισμός και η βαρβαρότητα του επιδρούν σε όλες τις όψεις της καθημερινής ζωής.
Η καταπίεση με βάση το φύλο, την εθνικότητα, τη φυλή αφορούν το σύνολο της ζωής των εργατών, μέσα και έξω από το χώρο δουλειάς και είναι κομβικά ζητήματα για το εργατικό κίνημα. Οι περιγραφές του πως αντιμετώπισε το αγγλικό εργατικό κίνημα τη μαζική μετανάστευση καθολικών ιρλανδών εργατών έχουν τεράστια σημασία και για το σήμερα.
Ο Τόμπσον έδωσε σκληρή μάχη ενάντια τις αντιλήψεις μέσα στην αριστερά που βλέπουν την ιστορία ως μια διαδικασία χωρίς υποκείμενο. Το βιβλίο του Η φτώχεια της θεωρίας, παρά τα προβλήματα του, ήταν μια καταιγιστική κριτική στις θεωρίες διανοητών όπως ο Αλτουσέρ που βλέπουν την εργατική τάξη ως πιόνια του συστήματος. Στην Ελλάδα, όπου έχει μεταφραστεί το σύνολο της κούφιας θεωρητικολογίας του Αλτουσέρ και του Πουλαντζά, είναι ευτύχημα που επιτέλους έχουμε διαθέσιμο ένα βιβλίο όπως αυτό του Τόμπσον, που βάζει την αυτενέργεια της εργατικής τάξης στο επίκεντρο.
Είναι ευχής έργον να δει μια μέρα και η εργατική τάξη στην Ελλάδα την ιστορία της γραμμένη με τον απαράμιλλο τρόπο του Τόμπσον. Μέχρι τότε όμως, η ματιά και η μέθοδος με την οποία ο Τόμπσον προσεγγίζει την εργατική τάξη είναι ένα πολύτιμο εργαλείο για τους αγωνιστές του σήμερα. Και, όχι λιγότερο σημαντικό, μια απολαυστική εμπειρία ανάγνωσης.
Σχόλια
Δημοσίευση σχολίου