Η κυρίαρχη
εξήγηση στο ερώτημα γιατί είναι έτσι η
κοινωνία σήμερα στηρίζεται στη φύση
των ανθρώπων. Σύμφωνα με αυτή, οι άνθρωποι
έχουν από τη φύση τους κάποια χαρακτηριστικά
τα οποία τους εμποδίζουν να ζήσουν
αρμονικά, συλλογικά, να δημιουργήσουν
ένα τρόπο ζωής και μια κοινωνία στην
οποία δεν θα υπάρχουν ανταγωνισμοί,
φτώχεια κλπ.
Είναι μια
προσπάθεια ερμηνείας του κόσμου που
έρχεται από πολύ παλιά. Ο Αριστοτέλης
έλεγε ότι ο άνθρωπος είναι ένα λογικό
ον. Έκανε δηλαδή μια διάκριση ανάμεσα
στη λογική, το πνεύμα, την πνευματική
εργασία και τη χειρωνακτική εργασία. Η
χειρωνακτική εργασία για τη δουλοκτητική
κοινωνία, παιδί της οποίας ήταν και ο
ίδιος, ήταν μια κατώτερη δραστηριότητα
που προορίζονταν να την κάνουν οι πιο
ανελεύθεροι άνθρωποι, οι δούλοι. Ενώ
αυτοί που ήταν ψηλά στην κοινωνία και
καρπώνονταν τον πλούτο που παρήγαγαν
οι δούλοι, είχαν τη δυνατότητα να κάνουν
πνευματική εργασία που ήταν και η
εκλεπτυσμένη δραστηριότητα που αξίζει
ένας άνθρωπος να κάνει.
Στο Μεσαίωνα,
ο Χέγκελ έλεγε ότι το πρόβλημα του
ανθρώπου, ο λόγος για τον οποίο είναι
δυστυχισμένος, είναι γιατί παράγει. Η
παραγωγή υλικών αγαθών έχει κυριεύσει
τον κόσμο, τον έχει αλλοτριώσει και έχει
χάσει την επαφή του με το πνεύμα, τη
σκέψη, τις ιδέες. Αλλά και με την έλευση
του καπιταλισμού, ο Άνταμ Σμιθ, για να
δικαιολογήσει το σύστημα που τότε
αναδυόταν στη Βρετανία, έλεγε ότι είναι
ένα φυσικό κοινωνικό σύστημα, διότι
στηρίζεται σε αυτό που είναι οι άνθρωποι,
εγωιστές, άπληστοι, ανταγωνιστικοί και
αυτό τους ταιριάζει.
Ως ένα σημείο,
αυτή η άποψη κυριαρχεί ακόμα και τώρα.
Η Εκκλησία για παράδειγμα διαδίδει ότι
οι άνθρωποι είναι δυστυχισμένοι, έχουν
καταθλίψεις ή αυτοκτονούν γιατί έχουν
χάσει την επαφή τους με το Θεό. Δεν
προσεύχονται, δεν πάνε στην εκκλησία,
δεν ζούνε με τα χρηστά ήθη κι αυτό τους
έχει ρίξει στο βούρκο της αμαρτίας.
Ακόμα και στο επίπεδο της επιστήμης, τη
δεκαετία του '90 υπήρχε η κοινωνιοβιολογία,
μια διαδεδομένη ψευτοεπιστήμη που δεν
στηρίζεται πουθενά, που έλεγε ότι στο
DNA των ανθρώπων είναι καταγεγραμμένα
τα πάντα και συμπεριφέρονται ανάλογα.
Ο Μαρξισμός
ήταν τομή σε αυτές τις ιδέες από το 1844,
όταν ο Μαρξ κυκλοφόρησε τα Οικονομικά
και Φιλοσοφικά Χειρόγραφα. Ήταν ο πρώτος
που είπε ότι η ανθρώπινη φύση δεν είναι
ένα αναλλοίωτο γεγονός. Οι άνθρωποι δεν
ήταν πάντα οι ίδιοι. Το πώς συμπεριφέρονται,
τι πιστεύουν, τι θέλουν, πώς δρούνε, έχει
να κάνει με την κοινωνία στην οποία ζουν
και τον τρόπο παραγωγής. Τοποθετεί
δηλαδή τις συμπεριφορές των ανθρώπων
μέσα στο κοινωνικό πλαίσιο στο οποίο
ζουν και βλέπει ότι οι συμπεριφορές
αλλάζουν όταν αλλάζει η κοινωνία. Και
η κοινωνία αλλάζει όταν αλλάζουν οι
σχέσεις παραγωγής στη βάση της οικονομίας.
Με αυτό σαν
πλαίσιο, η εξήγηση βρίσκεται στην ίδια
την εργασία. Δεν είναι τυχαίο ότι η
Κυριακή-αργία είναι η καλύτερη μέρα
της βδομάδας ή ότι το τραγούδι “I don't
like Mondays” έγινε σύνθημα, μπλουζάκια κλπ.
Γιατί συμβαίνει αυτό; Γιατί κανείς δεν
γουστάρει την εργασία;
Ο Μαρξ έλεγε
το ανάποδο. Αυτό που διαχωρίζει τους
ανθρώπους από τα ζώα είναι η εργασία.
Όχι η οποιαδήποτε εργασία γιατί και τα
ζώα έχουν ζωική δραστηριότητα, αλλά η
ενσυνείδητη ζωική δραστηριότητα. Γι'
αυτό οι άνθρωποι έχουν ιστορία. Δεν την
κάνουν μηχανικά, σκέφτονται, βάζουν
στόχους, μαθαίνουν από την εργασία και
προσπαθούν κάθε φορά να τελειοποιήσουν
τον τρόπο παραγωγής έτσι ώστε, όχι απλά
να αντέξουν και να επιβιώσουν απέναντι
στο φυσικό περιβάλλον, αλλά να το
διαμορφώσουν για να ζουν όλο και καλύτερα.
Αυτή είναι η
ίδια η ουσία του ανθρώπου. Ο άνθρωπος,
έλεγε ο Μαρξ, πραγματώνεται μέσα από
την εργασία του. Και μάλιστα δεν είναι
ατομική εργασία, αλλά κοινωνική
δραστηριότητα. Ο άνθρωπος πάντα ζούσε
και εργαζόταν συλλογικά. Αλλιώς δεν θα
είχε αναπτύξει την ομιλία. Η εργασία
είναι μια παραγωγική κοινωνική
δραστηριότητα που δένει τους ανθρώπους
και μεταξύ τους και με την ίδια τη φύση,
με μια αμφίδρομη σχέση. Ο άνθρωπος
παίρνει από τη φύση και επιδρά πάνω στη
φύση. Με αυτό τον τρόπο ο Μαρξ, αντίθετα
με όλους τους άλλους φιλοσόφους, θεωρεί
το πιο σημαντικό στην ουσία του ανθρώπου
την ίδια την εργασία.
Ακριβώς γι'
αυτό, η αλλοτρίωση ξεκινά από τον τρόπο
που είναι οργανωμένη η παραγωγή. Έλεγε
δηλαδή ότι δεν είναι η εργασία προϊόν
της αλλοτρίωσης αλλά το ανάποδο. Οι
εργάτες στον καπιταλισμό πουλάνε την
εργατική τους δύναμη, τη δυνατότητά
τους να εργαστούν, στο αφεντικό κι αυτό
που παράγουν δεν είναι αποτέλεσμα της
δικιάς τους βούλησης, αλλά του ελέγχου
του καπιταλιστή. Οι εργάτες δεν έχουν
έλεγχο τι παράγουν, πώς, για ποιον. Άρα
η αλλοτρίωση παράγεται εκεί που υπάρχει
εκμετάλλευση, στον τόπο δουλειάς και
είναι συνέπεια της ανελεύθερης εργασίας
των ανθρώπων. Είναι μια διαδικασία για
το κέρδος των καπιταλιστών. Οι ίδιοι οι
εργάτες αντιμετωπίζονται ως εμπόρευμα
και όχι ως παραγωγοί.
Η αλλοτρίωση
δεν είναι ατομικό φαινόμενο, αλλά
κοινωνικό ιστορικό φαινόμενο που
συνδέεται άμεσα με την ίδια την ταξική
κοινωνία. Η αλλοτρίωση φεύγει από τον
τόπο δουλειάς και απλώνεται σε όλη την
κοινωνία. Έτσι δημιουργείται μια
κοινωνία όπου νιώθουν τα προϊόντα που
έχουν παράξει σαν ξένα και εχθρικά για
τους ίδιους. Ο καπιταλισμός εμπορεύεται
τις επιθυμίες και τις ανάγκες των
εργατών. Κλασικό παράδειγμα ένας εργάτης
σε μια αυτοκινητοβιομηχανία. Ο ίδιος
κάνει μια μηχανική δουλειά για οκτώ
ώρες, πέντε μέρες τη βδομάδα, δεν ξέρει
τι προηγήθηκε και τι ακολουθεί, δεν
βλέπει ποτέ αυτό που έχει δημιουργηθεί.
Όταν είναι έξω, μπορεί να δει στη διαφήμιση
το ίδιο το αυτοκίνητο που θα του
παρουσιαστεί σαν μια περιπέτεια ή όνειρο
ζωής.
Το ίδιο ισχύει
σε πολλές κοινωνικές δραστηριότητες.
Πχ με την τηλεόραση ή το ίντερνετ. Μπορεί
να μην έχεις χρόνο ή χρήματα να δεις
τους φίλους σου, αλλά θα δεις μια εκπομπή
με τραγούδια και θα ξεχαστείς ή θα μπεις
και θα τους δεις στο facebook. Μάλιστα, ο
ίδιος ο καπιταλισμός που δημιουργεί
αυτές τις ανάγκες, επειδή παράγει
μοναξιά, φτώχεια κλπ, θα έρθει να σε
κατηγορήσει ότι η πραγματική ζωή δεν
είναι εκεί, αλλά έξω.
Μπορεί να
αλλάξει; Αν ο καπιταλισμός δημιουργεί
την αλλοτρίωση και η αλλοτρίωση είναι
κομμάτι της εργατικής τάξης που δουλεύει
με αυτούς τους όρους, μπορεί να σπάσει;
Οι Μαρξιστές λέμε ότι μπορεί. Όπως
είπαμε, η ανθρώπινη φύση είναι ένα σύνολο
κοινωνικών σχέσεων. Οι άνθρωποι αλλάζουν
όπως αλλάζει η κοινωνία. Δεν είναι μια
διαδικασία ατομική, αλλά συλλογική. Η
αλλοτρίωση δεν αντιμετωπίζεται με
ιδέες, με το ότι θα σε βάλω κάτω και θα
σου εξηγήσω ότι αυτό που κάνεις είναι
αλλοτριωμένο. Οι ιδέες είναι αποτέλεσμα
της υλικής βάσης και αυτή είναι η
κοινωνία. Θα γίνει με την ανατροπή του
συστήματος, με το να χτίσουμε μια κοινωνία
που η εργασία δεν θα είναι ανελεύθερη
αλλά οι άνθρωποι θα πραγματώνονται μέσα
σε αυτή, θα παράγουν και ο τρόπος που θα
παράγουν δεν θα είναι αποτέλεσμα του
κέρδους των λίγων αλλά των αναγκών των
πολλών. Το υποκείμενο είναι η εργατική
τάξη.
Μπορεί όμως
μια εργατική τάξη αλλοτριωμένη να το
κάνει αυτό; Η απάντηση είναι ναι. Οι
εργάτες στην προσπάθειά του να κάνουν
τη ζωή τους καλύτερη, αλλάζουν το
εργασιακό τους περιβάλλον αλλά και τον
εαυτό τους και τις ιδέες τους. Η συλλογική
δράση δεν επιφέρει μόνο πρόσκαιρες
αλλαγές αλλά και πιο συνολικές. Η δράση
ενός επαναστατικού κόμματος είναι
καίρια για να οργανώσει το πρωτοπόρο
κομμάτι της τάξης έτσι ώστε οι αγώνες
να βρουν τη τελική τους δικαίωση: μια
κοινωνία με διαφορετικό τρόπο παραγωγής
που δεν θα υπάρχει υλική βάση για να
υπάρχει αλλοτρίωση.
Αυτό είναι το
κλειδί και η συνεισφορά του Μαρξ. Οι
άνθρωποι είναι αυτοί που, κάτω από
συνθήκες που δεν επιλέγουν οι ίδιοι,
δημιουργούν την ιστορία. Είναι αυτοί
που μπορούν να ζήσουν σε μια κοινωνία
ελεύθερη, που θα αναπτυχθεί η παραγωγική
τους δραστηριότητα σαν αποτέλεσμα της
θέλησής τους, της ανάπτυξης των πνευματικών
και χειρωνακτικών τους ικανοτήτων και
μέσα από την ανάπτυξη της ίδιας της
τεχνολογίας.
Σχόλια
Δημοσίευση σχολίου