Ο άνθρωπος πίσω από τη μάσκα

Βιβλιοκριτική
Francis Wheen Karl Marx Fourth Estate 1999

'Πάνω απ' όλα επαναστάτης'

Όταν ο Φρίντριχ Ένγκελς μίλησε πάνω απ' τον τάφο του αγαπημένου του φίλου και πολιτικού συμμάχου, Καρλ Μαρξ το 1883, είπε:

Είναι ανυπολόγιστη η απώλεια που έχει υποστεί το αγωνιζόμενο Ευρωπαϊκό και Αμερικανικό προλεταριάτο και η ιστορική επιστήμη με το θάνατο αυτού του ανθρώπου... Γιατί ο Μαρξ υπήρξε πάνω απ' όλα ένας επαναστάτης, και ο μεγάλος σκοπός της ζωής του ήταν να συνεισφέρει με τον ένα ή τον άλλο τρόπο στην καταστροφή του καπιταλισμού και των κρατικών θεσμών που αυτός είχε δημιουργήσει, να συνεισφέρει στην απελευθέρωση του σύγχρονου προλεταριάτου.

Δεν είναι εύκολη δουλειά να γράψεις τη βιογραφία ενός ανθρώπου που έχει περιγραφεί ως ο μεγαλύτερος στοχαστής της χιλιετίας. Είναι ακόμα πιο δύσκολο όταν το θέμα είναι ο Μαρξ, ένας άνθρωπος που έχει κακοποιηθεί και έχει δεχθεί τόσες επιθέσεις μετά το θάνατό του. Κι όμως ο Φράνσις Γουίν τα κατάφερε μια χαρά. Έγραψε ένα συναρπαστικό, δροσερό και ειλικρινή απολογισμό του ιδρυτή του σύγχρονου επαναστατικού σοσιαλισμού. Ο Γουίν λέει στην εισαγωγή του ότι ήθελε να γράψει ένα βιβλίο για το Μαρξ και όχι για το Μαρξισμό. 'Είναι καιρός', είπε, 'να απογυμνώσουμε τη μυθολογία και να ξανανακαλύψουμε τον άνθρωπο Καρλ Μαρξ'. Είναι προς τιμήν του, λοιπόν, ότι ο Γουίν κατάφερε να συλλάβει μέρος αυτού του αγωνιστικού πνεύματος για το οποίο μιλούσε ο Ένγκελς και να δώσει μια γεύση από το πνευματικό ανάστημα του Μαρξ. Αναφέρεται στους καλόγερους και σε όλα τα γεγονότα της ζωής του Μαρξ, με όλο και μεγαλύτερη ειλικρίνεια γιατί έχει ασχοληθεί σοβαρά με το άφθονο υλικό της αλληλογραφίας ανάμεσα στο Μαρξ, τον Ένγκελς και τους πολλούς άλλους φίλους και πολιτικούς συμμάχους του. Ο Γουίν έχει εξαλείψει πολλούς από τους μύθους που έχουν παραμορφώσει τις ιδέες του Μαρξ για να τις κάνουν πιο κατάλληλες γι' αυτούς που παλεύουν να αλλάξουν τον κόσμο σήμερα. Θέλω να δώσω μερικά παραδείγματα του τρόπου που το κάνει αυτό σ' αυτή τη σύντομη ανασκόπηση του βιβλίου.

'Μόνο τώρα πια ξέρω τι σημαίνει πραγματική δυστυχία. Νιώθω καταρρακωμένος...'

Η μεγάλη δύναμη του βιβλίου του Γουίν, και αυτό που αμέσως εντυπωσιάζει τον αναγνώστη, είναι ότι δείχνει την ανθρώπινη πλευρά του Μαρξ. Με τα χρόνια αυτό συχνά αγνοήθηκε -πολλοί άνθρωποι δεν συνειδητοποιούσαν ότι πίσω από το μεγάλο θεωρητικό, υπήρχε επίσης ένας παθιασμένος λιβελογράφος και οργανωτής και ένας άνθρωπος που ήταν στοργικός απέναντι στην οικογένειά του και πιστός στους φίλους του.

Τίποτα δεν αποτυπώνει καλύτερα την ανθρώπινη πλευρά του Μαρξ από την τραγική περίπτωση του νεαρότερου γιου του, Έντγκαρ. Ο Μαρξ λάτρευε το μικρό του γιο. Ο Έντγκαρ ήταν πάντα ευδιάθετος και πρόθυμος να διασκεδάσει την οικογένειά του. 'Όταν οι γονείς του έπεφταν σε μελαγχολία, κατάφερνε πάντα να τους φτιάξει τα κέφια, λέγοντας χαζά τραγουδάκια -ή τη Μασσαλιώτιδα- με απίστευτο συναίσθημα και με όλη την ένταση της φωνής του'. Έτσι όταν έπεσε στο κρεβάτι με πυρετό, στο σπίτι του Μαρξ υπήρχε μεγάλη ανησυχία. Παρότι συνήλθε προσωρινά, η ανάνηψή του ήταν σύντομη. Η κατάστασή του τελικά επιδεινώθηκε, και ο γιατρός διέγνωσε πως δεν υπήρχε καμιά ελπίδα να επανέλθει. Στις 6 Απρίλη του 1855 πέθανε στα χέρια του πατέρα του λίγο πριν τις 6 το πρωί.

Ο θάνατος του αγαπημένου του γιου του, 'σπάραξε την καρδιά του' Μαρξ. Ήταν το τρίτο παιδί που έχανε ο Μαρξ, αλλά για τον Καρλ αυτός ο θάνατος ήταν ο πιο οδυνηρός. Η κηδεία του Έντγκαρ έγινε στο Γουίτφιλντ Ταμπερνάκλ στο Τότεναμ Κορτ Ρόουντ, όπου βρισκότανε και ο τόπος αναπαύσεως των άλλων δύο παιδιών του. Ένα από τα λίγα πράγματα που έδιναν κουράγιο στο Μαρξ και που τον κράτησαν τους επόμενους μήνες ήταν η στενή φιλία του με τον Ένγκελς. Η οικογένεια του Μαρξ υπέφερε με πολλούς τρόπους. Ζούσαν μέσα σε φοβερή φτώχεια και στέρηση. Δικαστικοί επιμελητές τους χτυπούσαν συνέχεια την πόρτα, ρουφιάνοι της αστυνομίας τριγυρνούσαν έξω απ' το σπίτι τους. Σ' ένα τόσο ενοχλητικό περιβάλλον είναι αξιοθαύμαστο πώς ο Μαρξ κατάφερνε να επιβιώνει, και να επιβιώνει με αρκετή ενέργεια ώστε να μπορεί να προσφέρει τόσα πολλά στο σοσιαλιστικό κίνημα.

Αλλά παρόλο που ο Γουίν θυμίζει τις κακές και δύσκολες στιγμές, και υπήρξαν πολλές, δεν ξεχνά να αναφέρει και τις καλές στιγμές. Διαβάζουμε για τον ερωτικό δεσμό του Μαρξ με την Τζένη φον Βεστφάλεν, τον παιδικό του έρωτα από την Τρίρ, τα άγρια φοιτητικά του χρόνια, τα γερά μεθύσια και τις μπαρότσαρκες με φίλους πάνω-κάτω στην Τότεναμ Κορτ Ρόουντ που κατέληγαν σε κυνηγητό από την αστυνομία, τις ολονύχτιες παρτίδες σκάκι με το φίλο του, Βίλχελμ Λίμπκνεχτ, και τις πολλές Κυριακές που πέρασε στο Χάμπστεντ Χιθ με παιδιά και φίλους. Υπάρχουν εδώ πολλά που αποκαλύπτουν ποιος ήταν ο Μαρξ και τι τον έκανε τόσο ανθεκτικό στις αντιξοότητες.

Ο Γουίν αποκαλύπτει ακόμη τις εμπειρίες που βοήθησαν το Μαρξ να εξελιχθεί σε μια τέτοια ιδιοφυΐα. Ο Μαρξ έζησε μια ασυνήθιστη ζωή, εν μέρει γιατί έζησε σε μια ασυνήθιστη εποχή. Έζησε τις επαναστάσεις του 1848 και το κύμα των απεργιών του 1868-1869, και έκανε τις παρατηρήσεις του για την Κομμούνα του Παρισιού το 1871. Συνεισέφερε άρθρα και επιμελήθηκε την ύλη ριζοσπαστικών εφημερίδων. Υπήρξε φυλλαδιογράφος, αγκιτάτορας και οργανωτής. Υπήρξε το κέντρο πολλών ενώσεων εργαζομένων που σχηματίστηκαν για την υποστήριξη του αναπτυσσόμενου σε όλη την Ευρώπη εργατικού κινήματος. Και υπήρξε ταυτόχρονα ένας πολυγραφότατος συγγραφέας. Τα συλλεχθέντα έργα του εκτείνονται σε πάνω από 50 τόμους, και οι ιδέες του έχουν μεταμορφώσει τον τρόπο που βλέπουμε τον κόσμο και τον τρόπο που προσπαθούμε να τον αλλάξουμε. Ο Μαρξ υπήρξε ένας επαναστάτης, όχι μόνο σ' αυτά που έγραφε, αλλά και σ' αυτά που έκανε. Κι ένα από τα δυνατά σημεία του βιβλίου είναι ότι ζωντανεύει αυτή την πλευρά του Μαρξ.

Διαβάστε ολόκληρο το άρθρο στα Αγγλικά:
International Socialism, Winter 1999, Peter Morgan, The man behind the mask