Αλλά η αναγνώριση του κεντρικού ρόλου της οικογένειας στην καταπίεση των γυναικών -που συμμερίζονται και οι Μαρξίστριες και οι μη μαρξίστριες φεμινίστριες- αφήνει πάλι ανοιχτά μεγάλα ερωτήματα σε σχέση με τη στρατηγική για τη γυναικεία απελευθέρωση. Το μεγαλύτερο απ' αυτά τα ερωτήματα είναι: Ποιος συντηρεί το θεσμό της οικογένειας; Σε ποιο βαθμό παραμένει η οικογένεια αμετάβλητη; Ποιες πλευρές της μπορούν να αλλάξουν; Η σύνδεση της πάλης για την απελευθέρωση των γυναικών με την πάλη για το σοσιαλισμό εξαρτάται από τις απαντήσεις που δίνουμε σ' αυτά τα ερωτήματα.
Δύο ειδών απαντήσεις έχουν δοθεί πρόσφατα. Η πρώτη, που συνήθως αποκαλείται φεμινιστική, δίνει έμφαση στην πατριαρχία, δηλαδή στην ανδρική κυριαρχία, σαν ρίζα της καταπίεσης των γυναικών, και ως εκ τούτου σαν δύναμη επιβεβαίωσης της καταπιεστικής (πατριαρχικής) οικογένειας. Η δεύτερη, που συχνότερα συνδέεται με το Μαρξισμό, θεωρεί ότι οι καπιταλιστικές σχέσεις παραγωγής είναι αυτές που συντηρούν την οικογένεια. Την πρώτη θα την ονομάσουμε παρακάτω πατριαρχική ανάλυση και τη δεύτερη μαρξιστική-λειτουργική (φονξιοναλιστική) ανάλυση αφού τείνει να δίνει έμφαση στις λειτουργίες που επιτελεί η οικογένεια στον καπιταλισμό.
Το επιχείρημα που θέλω να αναπτύξω είναι ότι και οι δύο αυτές προσεγγίσεις είναι μερικές και ανεπαρκείς. Η λογική της πατριαρχικής ανάλυσης είναι ο διαχωρισμός της πάλης για την απελευθέρωση από την πάλη για το σοσιαλισμό. Αποτυγχάνει να εξηγήσει τη βάση της πατριαρχίας, και ιδιαίτερα να συνδέσει την ανδρική κυριαρχία με μια υλική βάση. Η μαρξιστική-λειτουργική ανάλυση, από την άλλη, θεωρώντας ότι η οικογένεια συντηρείται άμεσα και χωρίς περιστροφές από τον καπιταλισμό, τείνει να υποβαθμίζει την πάλη για την απελευθέρωση των γυναικών σε σημείο να την ταυτίζει με την πάλη για το σοσιαλισμό. Έτσι αποτυγχάνει να δει πώς η οικογένεια, όπως συγκροτείται αυτή τη στιγμή, με διάφορους τρόπους απηχεί τα συμφέροντα της ανδρικής εργατικής τάξης στον καπιταλισμό.
Πατριαρχία
Το επιχείρημα της πατριαρχικής ανάλυσης της καταπίεσης των γυναικών τίθεται σθεναρά από την Τζούλιετ Μίτσελ, την Κέιτ Μίλετ και τη Σούλαμιτ Φάιαρστοουν. Η Μίτσελ υποστηρίζει ότι "η ανατροπή του καπιταλισμού δε σημαίνει και την ανατροπή της πατριαρχικής ιδεολογίας", ακριβώς επειδή η πατριαρχική ιδεολογία λογίζεται ως διαχρονική και αυτόνομη προς κάθε δοσμένο τρόπο παραγωγής. Αυτό που η Φάιαρστοουν και η Μίτσελ προσπαθούν να κάνουν είναι να επεκτείνουν τη μαρξιστική ανάλυση ώστε να περιλαμβάνει όχι μόνο τους ανταγωνισμούς ανάμεσα στις κοινωνικές τάξεις, αλλά επίσης και στη σχέση μεταξύ των φύλων, που αντιμετωπίζεται ως ταξική σχέση. Ο Ένγκελς είχε πράγματι γράψει ότι
Η πρώτη ταξική αντίθεση... συμπίπτει με την ανάπτυξη των ανταγωνισμών μεταξύ ανδρών και γυναικών στο μονογαμικό γάμο, και η πρώτη ταξική καταπίεση συνέπεσε με αυτή του γυναικείου φύλου από το ανδρικό.
Αυτό εκλαμβάνεται απ' αυτές τις συγγραφείς ωσάν η πρώτη ταξική καταπίεση να ήταν αυτή της γυναίκας από τον άνδρα, αντί του ότι η καταπίεση της γυναίκας είναι αναπόσπαστο κομμάτι της ανάπτυξης των κοινωνικών τάξεων. Η ανδρική κυριαρχία εδώ δε λογίζεται ως ιστορικά συγκεκριμένη. Αντίθετα, ο πρώτος ταξικός ανταγωνισμός θεωρείται ότι πηγάζει από κάποια φυσικά, καθολικά χαρακτηριστικά του άνδρα (επιθετικότητα ή σωματική δύναμη) ή της γυναίκας (συνήθως τη βιολογική της ικανότητα να κάνει παιδιά). Αλλά αν μια τέτοια βιολογία είναι καθολική και αμετάβλητη, ο μόνος τρόπος για να ξεπεραστεί η γυναικεία καταπίεση είναι ο διαχωρισμός, ο ευνουχισμός ή η "αυτοκτονία του φύλου".
Αν η πατριαρχία είναι όντως απαραίτητα καθολική δεν υπάρχει καμία πιθανότητα πραγματικής απελευθέρωσης και κανένας τρόπος να ξεπεραστεί.
Αυτό το επιχείρημα έχει φυσικά διαψευστεί από την ιστορία. Ενώ αληθεύει να πούμε ότι οι περισσότερες γνωστές σ' εμάς κοινωνίες έχουν υπάρξει και είναι πατριαρχικές, η μορφή και το περιεχόμενο αυτής της πατριαρχίας και των συνεπειών της στις ζωές των γυναικών έχουν υπάρξει πολύ διαφορετικές. Το να πούμε ότι η ανδρική κυριαρχία έχει υπάρξει καθολική, ούτε αποδεικνύει ότι είναι ανεπίδεκτη αλλαγής, ούτε ότι δεν μπορεί ποτέ να ξεπεραστεί όσο οι γυναίκες και οι άνδρες συνυπάρχουν σε μια κοινωνία. Το παράδειγμα της Ρωσίας, που συχνά χρησιμοποιείται για να υποστηριχτεί αυτό το επιχείρημα, φυσικά και δεν αποδεικνύει τίποτα. Η ιδέα μιας αυτόνομης πατριαρχικής ιδεολογίας χρησιμοποιείται σαν ένας βολικός συμβιβασμός για τις φεμινίστριες μέλη του Κομμουνιστικού Κόμματος. Η πεποίθησή τους ότι η ΕΣΣΔ έχει ένα σοσιαλιστικό τρόπο παραγωγής απαιτεί μια θεωρία ενός αυτόνομου πατριαρχικού τρόπου αναπαραγωγής, που να δικαιολογεί την πολύ πραγματική καταπίεση των γυναικών εκεί πέρα.
Σε αντίθεση με την αντιμετώπιση της πατριαρχίας ως φαινομένου ανεξάρτητου από τις σχέσεις παραγωγής, η κατανόηση της καταπίεσης των γυναικών και του πώς αυτή μπορεί να ξεπεραστεί, απαιτεί μια κατανόηση του πώς η ανδρική κυριαρχία, έκδηλη σε κάθε δοσμένη κοινωνία, συνδέεται συγκεκριμένα με τον τρόπο παραγωγής. Δηλαδή, σε ποιο βαθμό η ανδρική κυριαρχία όπως βιώνεται απλά ως παρεπόμενο των παραδοσιακών αξιών μπορεί να ξεπεραστεί μέσω της εκπαίδευσης και σε ποιο βαθμό είναι ριζωμένη στην ίδια την υλική βάση της κοινωνίας; Μια εξήγηση που αντιμετωπίζει την πατριαρχία ως μια μονοσήμαντη, αυτόνομη οντότητα ελάχιστα έχει να πει για τις προϋποθέσεις υπό τις οποίες μπορεί να ξεπεραστεί η ανδρική κυριαρχία. Πολύ συχνά φαίνεται να καταλήγει σε μια προτροπή να αντιμετωπίσουμε την "ιδεολογία" μ' έναν αφηρημένο και ιδεαλιστικό τρόπο.
Η ιδέα μιας αυτόνομης πατριαρχίας συνεπάγεται την ανεξαρτησία της πάλης για την απελευθέρωση των γυναικών από την πάλη για το σοσιαλισμό. Όπως η εργατική τάξη οργανώνεται για την ανατροπή του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής έτσι και οι γυναίκες πρέπει να οργανώνονται για την ανατροπή του πατριαρχικού τρόπου αναπαραγωγής.
Αυτή η προσέγγιση δεν είναι υπεράνω πάσης αμφισβήτησης στο εσωτερικό του γυναικείου κινήματος. Η ιδέα μιας αυτόνομης πατριαρχίας είναι μια συζήτηση που βρίσκεται σε εξέλιξη και αφορά τη μορφή και την έκταση του διαχωρισμού της πατριαρχίας από τον τρόπο παραγωγής. Και, ως εκ τούτου, η συζήτηση για την αυτονομία του γυναικείου κινήματος βρίσκεται επίσης σε εξέλιξη. Πρέπει να είναι ένα αυτόνομο πολιτικό κίνημα, ένα κοινωνικό κίνημα ή απλά μια προπαγανδιστική δύναμη;
Η Μαρξιστική/λειτουργική ανάλυση
Η εναλλακτική ερμηνεία της συντήρησης της οικογένειας ως μορφής αναπαραγωγής είναι ότι η τρέχουσα μορφή της οικογένειας είναι λειτουργική για τον καπιταλισμό ως σύστημα. Απ' αυτήν προκύπτει ότι: α) η απελευθέρωση των γυναικών δεν είναι πιθανή στον καπιταλισμό και β) ο σοσιαλισμός, χωρίς να εγγυάται την απελευθέρωση, την κάνει, ωστόσο, πιθανή.
Σε γενικές γραμμές το επιχείρημα είναι σωστό. Αλλά ως βάση μιας στρατηγικής για την απελευθέρωση των γυναικών είναι απολύτως ανεπαρκές, καθώς αποτυγχάνει να αντιμετωπίσει το ζήτημα σε ποιο βαθμό η ανδρική κυριαρχία και η διαφοροποίηση του έμφυλου ρόλου και όχι απλά η οικογένεια ως μορφή αναπαραγωγής είναι δομικές στον καπιταλισμό. Ενώ βγαίνει απ' το καλούπι του Μαρξισμού, δε λαμβάνει καθόλου υπόψη την ανάλυση του Μαρξ και του Ένγκελς για το πώς ο καπιταλισμός τείνει να καταστρέφει την προλεταριακή οικογένεια. Αυτό όμως έχει σημαντικές επιπτώσεις στην κατανόηση του ρόλου που παίζει η οικογένεια ως δομή στη συντήρηση της καταπίεσης των γυναικών.
Παρότι προηγούμενοι συγγραφείς εστίαζαν στο πώς η οικογένεια ήταν λειτουργική στον καπιταλισμό στο ότι έπαιζε έναν ιδεολογικό ρόλο στη διατήρηση των δομών εξουσίας και της σταθερότητας, η τάση στα πιο πρόσφατα κείμενα, ιδιαίτερα όσον αφορά τη συζήτηση για την οικιακή εργασία, είναι να δείξουν το πώς ο καπιταλισμός ωφελείται υλικά από την ιδιωτικοποιημένη μορφή της αναπαραγωγής που είναι η παραδοσιακή οικογένεια. Το επιχείρημα θα συζητηθεί παρακάτω. Αλλά ακόμη κι αν ο καπιταλισμός ωφελείται άμεσα από την οργανωμένη μέσα από την ιδιωτική οικογένεια αναπαραγωγή, αυτό δεν αποδεικνύει ότι η οικογένεια είναι λειτουργική για τον καπιταλισμό απ' όλες τις απόψεις.
Η κριτική που γίνεται σ' αυτό το σημείο για τη λειτουργική ανάλυση είναι ότι μετά βίας διακρίνει τη μια διάσταση της οικογένειας από την άλλη. Η ιδέα της "οικογένειας" καλύπτει ένα ευρύ φάσμα. Στην καθημερινή ζωή αυτό που γίνεται αντιληπτό με τον όρο οικογένεια συμπεριλαμβάνει πολλές πτυχές: όπως (α) ιδιωτικοποιημένη μορφή αναπαραγωγής, (β) μονογαμικές σεξουαλικές σχέσεις, (γ) σταθερή, εφ' όρου ζωής σύζευξη, (δ) διακριτούς έμφυλους ρόλους, (ε) ιεραρχική δομή εξουσίας.
Το να δείξουμε ότι μία οποιαδήποτε απ' αυτές τις απόψεις είναι λειτουργικές στον καπιταλισμό, δε συνεπάγεται ότι οι αλλαγές σε άλλες πτυχές δεν είναι πράγματι εφικτές στον καπιταλισμό. Κατά τη διάρκεια της προηγούμενης γενιάς η παραδοσιακή ιεραρχική δομή εξουσίας έχει όντως υπονομευτεί, το ίδιο και οι περιορισμοί στο προγαμιαίο σεξ των γυναικών. Η ιδέα ότι "ο καπιταλισμός δεν μπορεί να καταργήσει την οικογένεια" γιατί η οικογένεια είναι λειτουργική για το σύστημα αφήνει πάντα ανοιχτό το ενδεχόμενων αλλαγών στην οικογένεια που μπορούν να διαφοροποιήσουν σημαντικά την κατάσταση των γυναικών.
Το ιδιαίτερο πρόβλημα με τη λειτουργική ανάλυση όπως διατυπώθηκε πρόσφατα είναι ότι το μόνο που είναι ικανή να αποδείξει είναι ότι ο καπιταλισμός ωφελείται από την ιδιωτικοποιημένη μορφή της αναπαραγωγής ή από την οικιακή εργασία, αλλά όχι ότι ο καπιταλισμός αναγκάζει τις γυναίκες να επιτελέσουν αυτή τη λειτουργία. Μ' άλλα λόγια, δεν υπάρχει τίποτα στο συγκεκριμένο επιχείρημα που να δείχνει ότι δεν είναι εφικτό για τους άνδρες και τις γυναίκες να μοιράζονται ισότιμα την οικιακή εργασία, ή ακόμα να την αναλαμβάνουν οι άνδρες. Το να δείξει κανείς ότι η ιδιωτικοποιημένη αναπαραγωγή είναι απαραίτητη για τον καπιταλισμό δε σημαίνει ότι οι διακριτοί έμφυλοι ρόλοι και οι ιεραρχικές δομές εξουσίας εντός της οικογένειας είναι απαραίτητες. Επομένως είναι απολύτως συνεπές μ' αυτή την ανάλυση το να θεωρήσουμε το δρόμο για έναν πιο ισότιμο καταμερισμό της εργασίας στο σπίτι ως κεντρική στρατηγική για την απελευθέρωση των γυναικών. Το πρόβλημα με τη λειτουργική εξήγηση όπως τέθηκε από τη σχολή της οικιακής εργασίας και την Τζόαν Σμιθ είναι ότι αποτυγχάνει να εξηγήσει επαρκώς γιατί εμμένει η ανδρική κυριαρχία.
Η λειτουργική ανάλυση είναι επίσης ανεπαρκής στο ότι υπογραμμίζει μόνο μια πλευρά της σχέσης του καπιταλισμού ως σύστημα και της οικογένειας ως συγκεκριμένης μορφής αναπαραγωγής. Είναι φυσικά σωστό να στρέφεται κανείς στον τρόπο που ο καπιταλισμός επιχειρεί να συντηρήσει την οικογένεια, αλλά αυτό δεν πρέπει να γίνεται σε βάρος της ανάλυσης των Μαρξ-Ένγκελς για την τάση του καπιταλισμού να καταστρέφει την οικογένεια μέσα από τη διαδικασία της αυτοεπέκτασής του. Η Αν Φόρμαν, η Βερόνικα Μπίτσεϊ και η Τζέιν Χάμφρις συντείνουν όλες με τον ένα ή τον άλλο τρόπο στο επιχείρημα ότι η αχαλίνωτη επέκταση των παραγωγικών δυνάμεων του κεφαλαίου θα έφερνε την ιδιωτικοποιημένη οικιακή παραγωγή στη σφαίρα του καπιταλισμού μετατρέποντας την παραγωγή αξίας χρήσης σε παραγωγή εμπορευμάτων. Αυτό είναι ζήτημα και της συνεχιζόμενης επέκτασης της αγοράς και της ασυγκράτητης ορμής για αύξηση του ποσοστού υπεραξίας. Όσο χαμηλότερη η αξία της εργατικής δύναμης (δηλαδή της ποσότητας εργασίας που απαιτείται για την παραγωγή εμπορευμάτων που καταναλώνονται κατά τη διαδικασία αναπαραγωγής της εργατικής δύναμης), τόσο υψηλότερο το ποσοστό υπεραξίας, αν υποθέσουμε ότι τα υπόλοιπα παραμένουν σταθερά.
Ο Μαντέλ επισημαίνει την πρώτη τάση. Παρατηρεί ότι
Όταν η πρώην νοικοκυρά ενώνεται με τη μάζα των μισθωτών εργατών, αυξάνει τη μάζα της κοινωνικής υπεραξίας που παράγεται, και ως εκ τούτου επεκτείνει το πεδίο της εμπορευματικής παραγωγής και της συσσώρευσης κεφαλαίου. Αν μέρος αυτών των επιπλέον παραγόμενων εμπορευμάτων αγοράζονται με τους επιπλέον μισθούς της, για να αντικαταστήσουν τις προηγούμενα απλήρωτες οικιακές υπηρεσίες που διεκπεραίωνε όσο ήταν έμενε σπίτι, αυτό βαίνει όλο προς όφελος του καπιταλισμού, αφού διευκολύνει την πραγματοποίηση του κέρδους και τη διευρυμένη αναπαραγωγή.
Αλλά δεν είναι απλά ζήτημα αύξησης της μάζας της υπεραξίας το να στρέφεται μια γυναίκα από την οικιακή εργασία στην παραγωγή εμπορευμάτων. Το ποσοστό κέρδους μπορεί επίσης να αυξάνεται.
Υπάρχουν δύο αντιφατικά επιχειρήματα για τις συνέπειες στην αξία της εργατικής δύναμης που έχει η έξοδος των γυναικών από την οικιακή εργασία. Η μαρξιστική/λειτουργική εξήγηση, και ιδιαίτερα οι θεωρητικοί της οικιακής εργασίας, υποστηρίζουν ότι η οικιακή εργασία συγκρατεί την αξία της εργατικής δύναμης σε χαμηλά επίπεδα. Αφού όμως τα νοικοκυριά πρέπει να αγοράζουν τόσο περισσότερα εμπορεύματα από την αγορά όσο λιγότερη απλήρωτη εργασία εκτελείται, η αξία της εργατικής δύναμης θα αυξάνεται.
Αυτή η άσκηση συγκριτικής στατιστικής αγνοεί την παρατήρηση του Μαρξ για τις ιστορικές διαδικασίες:
Η αξία του χρόνου εργασίας προσδιορίζονταν, όχι μόνο απο τον απαραίτητο για τη συντήρηση του ενήλικου εργάτη χρόνο εργασίας, αλλά επίσης και από τον απαραίτητο χρόνο εργασίας για να συντηρεί την οικογένειά του. Οι μηχανές με το να ρίχνουν κάθε μέλος της οικογένειας στην αγορά εργασίας, διαμοιράζουν την αξία της εργατικής δύναμης του άνδρα σε όλη την οικογένεια. Μ' αυτό τον τρόπο ρίχνουν την τιμή της εργατικής του δύναμης... το κεφάλαιο προς το σκοπό της αυτοεπέκτασής του ιδιοποιήθηκε την αναγκαία εργασία της οικογένειας στο σπίτι.
Αυτό σημαίνει ότι, καθώς οι γυναίκες εισέρχονται στην εμπορευματική παραγωγή, η κοινωνικά προσδιορισμένη αξία της εργατικής δύναμης πέφτει, γινόμενη απλά η αξία των μέσων διαβίωσης που είναι αναγκαία για την αναπαραγωγή του εργάτη ως ατόμου (και του άμεσου αντικαταστάτη του/της) αντί για τα απαραίτητα για όλη την οικογένεια. Ο Μαρξ υποστηρίζει ότι
το σύνολο των απαραίτητων για την παραγωγή μέσων διαβίωσης πρέπει να περιλαμβάνουν τα απαραίτητα μέσα για τους αντικαταστάτες του εργάτη, δηλαδή τα παιδιά του
και επισημαίνει ότι οι μισθοί μπορεί να οδηγηθούν σε χαμηλότερα από την αξία της αντικατάστασης επίπεδα μόνο για σύντομο χρονικό διάστημα.
Όμως, ενώ το κεφάλαιο πρέπει να προνοεί για την αντικατάσταση του εργάτη ως άτομο με την πάροδο του χρόνου, δεν υπάρχει καμία αναγκαιότητα η επιβίωση του εργάτη ως άτομο να περιλαμβάνει τα έξοδα διαβίωσης της συζύγου του. Ιστορικά ο μισθός διαβίωσης ενδέχεται να πέσει σε τέτοια επίπεδα ώστε να καλύπτει μόνο το κόστος ατομικής αναπαραγωγής. Η αξία της εργατικής δύναμης είναι τότε χαμηλότερη, και το ποσοστό υπεραξίας υψηλότερο, απ' ότι αν ο μισθός διαβίωσης περιλαμβάνει τη διατήρηση της γυναίκας στην οικιακή εργασία.
Ακόμη κι αν κανείς δέχεται το επιχείρημα των θεωρητικών της οικιακής εργασίας ότι η απλήρωτη δουλειά στο σπίτι τείνει να κρατά το μισθολογικό κόστος χαμηλά, αντισταθμιστικές τάσεις είναι επίσης εμφανείς. Το καθαρό αποτέλεσμα της μετακίνησης της γυναίκας από την οικιακή εργασία στην αυτάρκεια θα μπορούσε κάλλιστα να είναι η μείωση της αξίας της εργατικής δύναμης.
Αν είναι έτσι, τότε δεδομένου ότι το συμφέρον του καπιταλιστή είναι να κρατάει χαμηλά την αξία της εργατικής δύναμης, μακράν του να είναι λειτουργική για τον καπιταλισμό η διατήρηση της οικιακής εργασίας, η τάση θα έπρεπε να είναι προς την αποσύνθεση της προλεταριακής οικογένειας ως μονάδας αναπαραγωγής.
Υπάρχουν άφθονες ενδείξεις αυτών των τάσεων. Και ο Μαρξ και ο Ένγκελς περιγράφουν πολύ παραστατικά την κατάρρευση της προλεταριακής οικογένειας στη Βρετανία του 19ου αιώνα.
Η απασχόληση της συζύγου διαλύει την οικογένεια εντελώς και αναπόφευκτα, κι αυτή η διάλυση στη σημερινή κοινωνία μας, η οποία βασίζεται στην οικογένεια, έχει τις πιο αποκαρδιωτικές συνέπειες για τους γονείς και τα παιδιά... Τα παιδιά που μεγαλώνουν σε τέτοιες συνθήκες είναι εντελώς κατεστραμμένα για τη μετέπειτα οικογενειακή ζωή... κι έτσι συμβάλλουν με τη σειρά τους στην κιόλας γενική υπονόμευση της οικογένειας στους κόλπους της εργατικής τάξης.
Κι αυτή η τάση καταστροφή της οικογενειακής συνοχής δεν είναι αόρατη ούτε στις μέρες μας. Το γερμανικό σύστημα των Gastarbeiter (μεταναστών εργατών), για παράδειγμα, στηρίζεται σε παροχές μόνο για το κόστος της ατομικής αναπαραγωγής μέσα στην καρδιά του καπιταλισμού, αφήνοντας τη γενεαλογική αναπαραγωγή στο περιθώριο της οικονομικής αυτοσυντήρησης.
Άρα το κεντρικό οικονομικό επιχείρημα της λειτουργικής εξήγησης για τη συντήρηση της οικογένειας, ότι είναι φθηνότερο για τον καπιταλισμό να αναπαράγει την εργατική δύναμη μέσα από ένα σύστημα ιδιωτικοποιημένης αναπαραγωγής είναι προβληματικό. Το να λέμε ότι η οικογένεια είναι το φθηνότερο μέσο αναπαραγωγής της εργατικής δύναμης θολώνει μια σειρά ζητήματα σχετικά με τη φύση και την ποιότητα της παραγόμενης εργατικής δύναμης. Πέρα από το γεγονός ότι η ιδιωτικοποιημένη αναπαραγωγή συνεπάγεται μια οικονομικά εξαρτημένη σύζυγο που τα έξοδα διαβίωσής της πρέπει να καλύπτονται από τον ανδρικό μισθό, η αναπαραγωγή της εργασίας στο σπίτι είναι φθηνότερη μόνο υπό συγκεκριμένες και αυστηρές προϋποθέσεις.
Η οικονομική παραγωγή πρέπει να είναι σε θέση να παρέχει την ποιότητα των υπηρεσιών που κρίνονται απαραίτητες. Αν η ποιότητα της εκπαίδευσης ή της υγειονομικής περίθαλψης ήτανε απολύτως άυλες τότε πράγματι θα ήταν φθηνότερη η μετάθεση όλων αυτών των τομέων της αναπαραγωγής από το Κράτος στην οικογένεια. Όμως η ποιότητα δεν είναι άυλη, ούτε για το κεφάλαιο γενικά ούτε και για την ίδια την εργατική τάξη κι έτσι, δοσμένης της ποιότητας που απαιτείται, δεν είναι φθηνότερο να καλύπτονται οικονομικά αυτές οι πτυχές της αναπαραγωγής από την οικογένεια.
Είναι πράγματι σήμερα φθηνότερο από άποψη χρημάτων, η φροντίδα των παιδιών προσχολικής ηλικίας να καλύπτεται μέσω της απλήρωτης οικιακής εργασίας αλλά δεν είναι εκ φύσεως φθηνότερη. Η φροντίδα των παιδιών είναι τεχνολογικά καθυστερημένη και απαιτεί υψηλή αναλογία προσωπικού ανά παιδί για να είναι ικανοποιητική. Είναι ξανά τα ποιοτικά χαρακτηριστικά, το τι είδους ανάγκες ορίζονται κοινωνικά ως απαραίτητες για οποιαδήποτε δοσμένη διαδικασία αναπαραγωγής -που προσδιορίζουν πώς οργανώνεται η αναπαραγωγή, όχι το οικονομικό κόστος ως τέτοιο. Δεν αρνούμαστε μ' αυτό ότι το καπιταλιστικό κράτος επιχειρεί σταθερά να ξεφορτωθεί κάποιες δαπάνες για την παροχή κοινωνικών υπηρεσιών στις εργατικές οικογένειες. Όμως η εξήγηση της οικογενειακής μορφής αναπαραγωγής ως λειτουργικής για τον καπιταλισμό, γιατί είναι οικονομικά φθηνότερο να καλύπτονται οι ανάγκες των παιδιών μέσα στην οικογένεια, δεν ανταποκρίνεται στην πραγματικότητα. Το μόνο που εξηγεί πραγματικά είναι ότι οι μητέρες ή τουλάχιστον κάποια μέλη των οικογενειών μένουν στο σπίτι για να φροντίζουν τα νεαρότερα μέλη, άλλα όχι γιατί οι οικογένειες αντέχουν πολύ πέρα απ' αυτό το σημείο.
Μια εναλλακτική ανάλυση
Έχοντας κριτικάρει τις δυο τρέχουσες ερμηνείες της αντοχής της οικογένειας ως μερικές, είναι σαφές ότι απαιτείται κάποιο είδος σύνθεσης. Μια τέτοια σύνθεση χρειάζεται και τις δύο για να παράσχει μια επαρκή εξήγηση της ανδρικής κυριαρχίας στον καπιταλισμό που να είναι συμβατή με την αντιφατική σχέση του καπιταλισμού με την οικογένεια στην οποία αναφερθήκαμε παραπάνω.
Η ανδρική κυριαρχία στον καπιταλισμό χρειάζεται εξήγηση. Έχουμε ήδη απορρίψει τις οποιεσδήποτε προσεγγίσεις θέτουν κάποια καθολικά χαρακτηριστικά στους άνδρες ή τις γυναίκες που να λογοδοτούν στην τρέχουσα σχέση μεταξύ των φύλων αλλά τι λέμε για την πρότυπη μαρξιστική ανάλυση όπως διατυπώθηκε από τον Ένγκελς; Ο Ένγκελς υποστήριζε ότι η καταπίεση των γυναικών και η μονογαμική οικογένεια πηγάζανε από το θεσμό της ατομικής ιδιοκτησίας και είναι συνυφασμένες με την εξέλιξη του κράτους. Καθώς οι άνδρες γίνονταν κάτοχοι ιδιοκτησίας οδηγούνταν στο να εξασφαλίζουν την κληρονομική γραμμή η οποία απούσας μιας αξιόπιστης μεθόδου αντισύλληψης, μπορούσε να επιτευχθεί μόνο μέσα από την πρόσδεση των γυναικών στη μονογαμική οικογένεια.
Πώς γίνεται όμως αυτό να ισχύει για το προλεταριάτο, το οποίο εξ ορισμού δεν κατέχει ιδιοκτησία; Ο καπιταλισμός δημιούργησε μια τάξη χωρίς ιδιοκτησία για την οποία η μονογαμική οικογένεια φαίνεται να μην έχει καμία υλική βάση. Πράγματι ο Μαρξ και ο Ένγκελς θεωρούσαν ότι ο καπιταλισμός καταστρέφει την προλεταριακή οικογένεια -μόνο η αστική οικογένεια διέθετε την υλική βάση της ανάγκης εξασφάλισης της κληρονομιάς.
Έτσι η εικόνα που σκιαγραφείται συνήθως για την ανδρική κυριαρχία στους κόλπους της εργατικής τάξης μοιάζει με ενός είδους περιρρέουσα ιδεολογία, ένα σύνολο ψευδών ιδεών που είναι είτε κατάλοιπα της προκαπιταλιστικής περιόδου είτε υιοθετημένες από την κυρίαρχη τάξη ιδέες, ανεξάρτητες από υλικά συμφέροντα. Ασφαλώς οι ιδέες και οι παραδόσεις εμφανίζουνε μια ανθεκτικότητα και πέρα από τις υλικές συνθήκες στις οποίες σχηματίζονται, αλλά αν όντως κάθε φαινόμενο αρσενικής κυριαρχίας στους κόλπους της εργατικής οικογένειας ήταν αποτέλεσμα ενός συνόλου ψευδών ιδεών, τότε η εκπαίδευση και η συνειδητοποίηση θα μπορούσαν να φέρουν την απελευθέρωση των γυναικών στο σπίτι και κατά συνέπεια την ισότητα και έξω απ' αυτό.
Η ανάλυση της Αν Φόρμαν για τη "θηλυκότητα ως αλλοτρίωση" παρέχει την αφετηρία για μια εναλλακτική εξήγηση της ανδρικής κυριαρχίας στον καπιταλισμό. Υποστηρίζει ότι η θηλυκότητα -η γυναικεία παθητικότητα, η προθυμία και η εξυπηρετικότητα- πλάθεται όχι μόνο ατομικά μέσω της ανατροφής των κοριτσιών, αλλά και πιο ριζικά ως κοινωνική κατασκευή, και ως απαραίτητο συμπλήρωμα της αλλοτρίωσης της εργασίας στον καπιταλισμό. Η ανδρική κυριαρχία υπήρχε και πριν τον καπιταλισμό, αλλά η μορφή της ήταν διαφορετική, υπήρχε ένας πιο άμεσος έλεγχος στις ζωές των γυναικών μέσω του συστήματος της συγγένειας. Στον καπιταλισμό η σχέση μεταξύ των φύλων άλλαξε, αυτό που τη συγκροτεί τώρα είναι οι αλλοτριωμένες σχέσεις παραγωγής του καπιταλισμού και όχι οι σχέσεις ιδιοκτησίας της προκαπιταλιστικής περιόδου.
Έτσι, οι σχέσεις κυριαρχίας και υποταγής που εντοπίζονται "κανονικά" μεταξύ ανδρών και γυναικών, δεν έχουν να κάνουν με ατομικές ιδιομορφίες αλλά είναι διαρθρωμένες στον καπιταλισμό.
Όπως εξηγεί η Αν Φόρμαν
με το ξεκίνημα της εμπορευματικής παραγωγής άλλη μια ποιοτική αλλαγή έλαβε χώρα στις σχέσεις μεταξύ ανδρών και γυναικών... η αλλοτρίωση της εργασίας στην καρδιά της εμπορευματικής παραγωγής έφερε το διαχωρισμό μεταξύ βιομηχανίας και οικογένειας και στην τελευταία, τη σχέση υποκειμενικότητας και ετερότητας μεταξύ ανδρών και γυναικών... Η οικογένεια έγινε το σημείο αναφοράς της ατομικότητας και της προσωπικής ταυτότητας και διανθίστηκε με τις συμπεριφορές που ταυτίζονται με την αρρενοπώτητα και της θηλυκότητα...
Η αντικειμενοποίηση των ανδρών στο εργοστάσιο, μέσω της ιδιοποίησης του προϊόντος της εργασίας τους, παίρνει τη μορφή της αλλοτρίωσης. Οι άνδρες επιζητούν την ανακούφιση από την αλλοτρίωση στις σχέσεις τους με τις γυναίκες. Για τις γυναίκες δεν υπάρχει καμία ανακούφιση.
Αυτό το επιχείρημα βασίζεται σε κάποια κοινωνικά προσδιορισμένα έμφυλα χαρακτηριστικά, κι όχι στη βιολογία. Με την ανάπτυξη της εμπορευματικής παραγωγής, οι γυναίκες γνώρισαν έναν όλο και μεγαλύτερο αποκλεισμό από την οικονομία, συχνά από άνδρες που χρησιμοποιούσαν την πολιτική τους εξουσία στις εμπορικές τους σχέσεις με γυναίκες. Σαν αποτέλεσμα αυτού και των προβλημάτων συνδυασμού της μισθωτής εργασίας με την ανατροφή των παιδιών (ιδιαίτερα κατά τη διάρκεια του θηλασμού) η ρήξη μεταξύ οικονομίας και οικογένειας πήρε όλο και περισσότερο τη μορφή της ρήξης ανάμεσα στην ανδρική και τη γυναικεία επικράτεια. Τα από βιολογικής άποψης θηλυκά ανέπτυξαν ιδιότητες που συνδέονται με τη θηλυκότητα, έτσι ώστε η μισθωτή εργασία να παραμένει ανδροκρατούμενη.
Είναι ακριβώς τα κοινωνικά προσδιοριζόμενα έμφυλα χαρακτηριστικά της θηλυκότητας που ευθύνονται για την καταπίεση των γυναικών και που συντηρούνται από τις καπιταλιστικές σχέσεις παραγωγής. Οι σχέσεις μεταξύ ανδρών και γυναικών μέσα στην οικογένεια δεν είναι ούτε αυστηρά καθορισμένες από βιολογικές ή ψυχολογικές σταθερές ούτε και βρίσκονται κάτω από τον έλεγχο του ατόμου. Αντίθετα, είναι σαφώς προσδιορισμένες από τον καπιταλισμό, αλλά δομημένες μ' έναν τέτοιο τρόπο που οι συγκρούσεις και οι αντιφάσεις αφθονούν.
Η θεωρία της Αν Φόρμαν ότι οι σχέσεις εντός της οικογένειας δομούνται πάνω στη διαδικασία της αλλοτρίωσης της μισθωτής εργασίας στον καπιταλισμό χρειάζεται εμβάθυνση. Με δεδομένη την αλλοτρίωση της μισθωτής εργασίας, η αναπαραγωγή της εργατικής δύναμης στον καπιταλισμό απαιτεί όχι μόνο σωματική, αλλά και ψυχολογική ή/και συναισθηματική αναζωογόνηση. Και πιθανό αυτή η αναζωογόνηση να απαιτεί εξατομικευμένη και προσωπική φροντίδα, που δεν μπορεί να αντικατασταθεί στον καπιταλισμό από μια απρόσωπη κρατική παροχή, η οποία κατά κάποιο τρόπο θα λειτουργούσε διαλυτικά απέναντι στην αντοχή και την ανθρωπιά της εργατικής τάξης.
Δεν είναι τόσο το κόστος καθαυτό που περιορίζει την παραπέρα κοινωνικοποίηση της αναπαραγωγής όσο η ανικανότητα του κράτους και των υπηρεσιών της αγοράς να παράσχουν την απαραίτητη συναισθηματική υποστήριξη στο πλαίσιο των αλλοτριωμένων κοινωνικών σχέσεων του καπιταλισμού. Συνεπώς από τη σκοπιά της εργατικής τάξης στον καπιταλισμό, ο μισθός διαβίωσης πρέπει να είναι αρκετός ώστε να παρέχει για κάθε παραγωγικό εργάτη (και τους αντικαταστάτες του) έναν εργάτη παροχής (απλήρωτων) υπηρεσιών (ή με τους όρους του Ένγκελς έναν οικιακό σκλάβο) για να οργανώνει τη διαδικασία αναπαραγωγής και να κρατά τη συνοχή της οικογένειας ως συναισθηματικής μονάδας. Άρα ο μισθός διαβίωσης του άνδρα θα έπρεπε να περιλαμβάνει όχι απλά το κόστος ανατροφής των παιδιών, αλλά και το κόστος συντήρησης της συζύγου που κρατάει την οικογένεια. Γι' αυτό η τάση στο εργατικό κίνημα από το 19ο αιώνα και μετά, ήταν ο μισθός του άνδρα να έχει την αξίωση του οικογενειακού μισθού.
Οι άνδρες εργάτες στο σύνολό τους ποτέ δεν κατάφεραν να ανεβάσουν το επίπεδο του μισθού αρκετά ώστε να καλύπτει το κόστος μιας εξαρτημένης (οικονομικά) συζύγου που να παρέχει τις προσωπικές (οικιακές) υπηρεσίες. Συνεπώς, είτε ο γάμος αναβάλλονταν είτε οι γυναίκες υποχρεώνονταν να αναζητήσουν αμειβόμενη εργασία.
Πιο πρόσφατα αναπτύχθηκαν κρατικές υπηρεσίες με τη μορφή του "κοινωνικού μισθού" ώστε να συνδράμουν στην υποστήριξη της οικογένειας. Ωστόσο, μπροστά στην τάση του κεφαλαίου να μειώνει την τιμή της εργατικής δύναμης στο επίπεδο του κόστους της αναπαραγωγής του εργάτη ατομικά, η εργατική τάξη θεωρούσε συμφέρον της την καθιέρωση του ανδρικού μισθού ως οικογενειακού μισθού, και τη δημιουργία μιας οικονομικά εξαρτημένης νοικοκυράς. Με λίγα λόγια η διατήρηση της οικογένειας ήταν προς το συμφέρον της.
Το αποτέλεσμα αυτού ήταν πως το εργατικό κίνημα συναινούσε με τη διάρθρωση της εργατικής δύναμης στον "πρωτεύοντα" αρσενικό τομέα και στο "δευτερεύοντα" θηλυκό. Αν οι γυναίκες μπορούσαν να περιοριστούν σε συγκεκριμένους, πιο περιθωριακούς, τομείς της απασχόλησης τότε η απειλή του ανταγωνισμού που έθετε η φθηνή γυναικεία εργασία μπορούσε να συγκρατηθεί ευκολότερα. Μ' αυτό τον τρόπο τα αντικρουόμενα συμφέροντα του κεφαλαίου και της εργατικής τάξης (ή τουλάχιστον του ανδρικού, οργανωμένου κομματιού της) φαίνονταν να συμπίπτουν εις βάρος των γυναικών.
Ο καπιταλισμός εκμεταλλεύεται τη διάκριση των φύλων. Και το κάνει αυτό διακρίνοντας ανάμεσα στην "ανδρική εργασία" και τη "γυναικεία εργασία", χρησιμοποιώντας τις γυναίκες και ως φθηνή εργατική δύναμη για απασχόληση σε πιο περιθωριακές και επισφαλείς δουλειές και ως εφεδρικό στρατό εργασίας. Καθώς ο καπιταλισμός αναζητά την επέκταση της εμπορευματικής παραγωγής για την καθυπόταξη της εργατικής δύναμης στο σύνολό της, η συνέπεια του να εντάξει όλη την εργατική δύναμη στην απασχόληση θα είναι η άνοδος των μισθών και η πτώση των κερδών. Ο εφεδρικός στρατός εργασίας είναι το εργαλείο για να κρατάει τα επίπεδα του μισθού στα όρια επιβίωσης.
Επομένως είναι προς το συμφέρον του καπιταλισμού σαν σύστημα να συντηρεί τη διαφοροποίηση των έμφυλων ρόλων και την οικογένεια σαν δεξαμενή δυνητικής (λανθάνουσας) εργατικής δύναμης.
Αλλά παρότι το επιχείρημα της Τζέιν Χάμφρις συμβαδίζει με τα συμφέροντα της εργατικής τάξης είναι βάσιμο μέχρις ενός σημείου, δεν είναι σωστό να υποστηρίζουμε όπως κάνει εκείνη ότι ήταν μόνο η εργατική τάξη που συντηρούσε την οικογένεια. Αντίθετα είναι ο καπιταλισμός που συντηρεί την οικογένεια χρησιμοποιώντας εν μέρει τα εκλαμβανόμενα ως συμφέροντα της εργατικής τάξης. Η σχέση του καπιταλισμού με την οικογένεια είναι αντιφατική: τείνει και να την καταστρέφει και να τη συντηρεί. Για τη διασφάλιση της επέκτασης των παραγωγικών δυνάμεων, ο καπιταλισμός τείνει να αναλαμβάνει πολλές παραγωγικές και αναπαραγωγικές λειτουργίες της οικογένειας. Για τη διασφάλιση όμως των καπιταλιστικών σχέσεων παραγωγής τείνει να ενισχύει ολοένα την παραδοσιακή οικογένεια, όπως τονίζει η Τζόαν Σμιθ, μέσω του κράτους.
Η σχέση της εργατικής τάξης με την οικογένεια είναι επίσης αντιφατική. Το ότι η ανδρική εργατική τάξη ταύτιζε τα συμφέροντά της με τη διατήρηση της οικογένειας, αυτό δε σημαίνει ότι τα συμφέροντα της εργατικής τάξης σαν σύνολο είναι προς αυτή την κατεύθυνση. Δεν είναι καθόλου έτσι. Τα εκπεφρασμένα συμφέροντα της εργατικής τάξης ήταν μέχρι τώρα αυτά της ανδρικής εργατικής τάξης για τον απλούστατο λόγο ότι τα συμφέροντα των γυναικών είχαν, μέσω της θηλυκότητας, υποταχθεί σ' αυτά των ανδρών.
Η οικογένεια παρέχει και στις γυναίκες και στους άνδρες με πολύ διαφορετικούς τρόπους μια αίσθηση ταυτότητας και νοήματος που η αλλοτρίωση της εμπορευματικής παραγωγής του αρνείται. Για τις γυναίκες αυτή η ταυτότητα είναι αντικειμενικά καταπιεστική γιατί απαιτεί απ' αυτές να βυθίσουν τον εαυτό τους και τις ανάγκες τους στη χοάνη της οικογένειας. Η οικογένεια αποτελεί καταφύγιο μόνο στο βαθμό που παραμένει φυλακή για τη γυναίκα. Με τέτοιες αντιφάσεις δεν αποτελεί καμιά έκπληξη το γεγονός ότι οι γάμοι και οι οικογένειας "αποτυγχάνουν" τόσο συχνά.
Απ' αυτή την ανάλυση προκύπτουν συγκεκριμένα μεθοδολογικά και στρατηγικά συμπεράσματα. Το πρώτο που πρέπει να τονιστεί απέναντι στις μαρξιστικές/λειτουργικές αναλύσεις για την οικογένεια είναι ότι έχουμε να κάνουμε με τάσεις που παίρνουν μορφές πολύ αντιφατικές αντί για μονοδιάστατες λειτουργίες. Ο καπιταλισμός τείνει και να καταστρέφει και να συντηρεί την οικογένεια. Και σ' αυτή την αντίφαση οφείλονται και οι αντίρροπες πιέσεις που δέχονται οι γυναίκες και ιδίως οι γυναίκες της εργατικής τάξης, οι οποίες καθιστούν την κατάσταση ρευστή και κάπως απροσδιόριστη.
Κι ενώ ο καπιταλισμός τείνει να καλλιεργεί τα χαρακτηριστικά της θηλυκότητας στις γυναίκες, δεν καταφέρνει ιδιαίτερα να μετατρέψει τις γυναίκες σε πλάσματα παθητικά, εν μέρει επειδή αυτό απαιτεί την ενεργητική εμπλοκή τους σε συγκεκριμένες περιστάσεις. Κι ενώ η οικογένεια παρουσιάζεται σαν απάγκιο απέναντι στην τρικυμία ενός κόσμου αγοραίων σχέσεων, δεν μπορεί να πετύχει απόλυτα να τιθασεύσει τις αντιφάσεις του καπιταλισμού, γιατί ο καπιταλισμός τείνει να υποσκάπτει και τα θεμέλια αυτού του ίδιου του απάνεμου λιμανιού, ιδίως μέσα από την αποτυχία του να παρέχει τα κοινωνικά αγαθά που προϋποθέτει η αξιοπρεπής διαβίωση των μελών της οικογένειας και τη σιγουριά του εισοδήματος που υπαινίσσεται η έννοια του "απάνεμου λιμανιού".
Οι αντιφάσεις είναι πολύ χοντροκομμένες ειδικά για τις γυναίκες της εργατικής τάξης. Αναλώνονται στην προσπάθεια να παρέχουν ένα ανθρώπινο σπίτι κι ένα υποστηρικτικό περιβάλλον, μια πλήρη προσωπική και ιδιωτική ζωή σε αντιστάθμισμα της χωρίς νόημα χειρωνακτικής εργασίας. Ελλείψει όμως των υλικών μέσων αναγκάζονται να εισέλθουν κι οι ίδιες στη μισθωτή εργασία. Ωστόσο, γι' αυτές σε αντίθεση με πολλές ανώτατης εκπαίδευσης γυναίκες της μεσαίας τάξης, αυτή η δουλειά δεν τις παρέχει ούτε τη στοιχειώδη ικανοποίηση. Γι' αυτές, όπως λέει η Αν Φόρμαν, "δεν υπάρχει καμία ανακούφιση". Η οικογένεια δεν είναι δομημένη για να είναι υποστηρικτική γι' αυτές, αλλά για τις συντηρεί στο περιθώριο της εργατικής δύναμης. Κι αφού οι ιδέες του κινήματος των γυναικών δεν έχουν κατευθυνθεί προς τις γυναίκες της εργατικής τάξης, δεν αποτελεί έκπληξη το ότι αυτές οι αντιφάσεις έχουν αφεθεί να επιλύονται (αν αυτή είναι η κατάλληλη λέξη) ατομικά μέσα από την κατάθλιψη, το ξέσπασμα στα παιδιά και άλλα χειρότερα.
Αν το επιχείρημα που αναπτύξαμε πριν είναι σωστό, ότι η ίδια η θηλυκότητα είναι καταπιεστική, τότε η στρατηγική για την απελευθέρωση των γυναικών πρέπει να περιλαμβάνει την προσπάθεια συντριβής της θηλυκότητας εδώ και τώρα. Αυτό καθιστά την αυτοοργάνωση των γυναικών της εργατικής τάξης, το κέρδισμα της αυτοπεποίθηση και το τσάκισμα της όχι μόνο ένα πραγματικό ζήτημα του πώς γίνεται να εμπλακούν οι γυναίκες στο ίδιο "επίπεδο" με τους άνδρες, αλλά πιο ριζικά ως μέσο αντιμετώπισης μιας από τις δομές που μας δένουν όλους με τον καπιταλισμό.
Αν η θηλυκότητα συμβάλλει όντως στο να εξανεμίζεται η θέληση να οργανωνόμαστε ενάντια στο σύστημα προκειμένου να παρέχουμε σε περισσότερους άνδρες το δικό τους ιδιωτικό παράδεισο, τότε η πάλη για την απελευθέρωση των γυναικών από τη μεριά των σοσιαλιστών δεν είναι απλά ζήτημα αριθμητικό, ότι οι γυναίκες αποτελούν το 50% και πλέον της εργατικής τάξης. Είναι και ζήτημα πάλης για την απελευθέρωση από τη θηλυκότητα και από την ανδρική κυριαρχία στο σπίτι εδώ και τώρα, κι αυτό είναι ένα σημαντικό κομμάτι της πάλης για το σοσιαλισμό. Η ηγεμονία του καπιταλισμού διατηρείται εν μέρει μέσω των δομών της οικογένειας. Το να φέρουμε σε πέρας την καταστροφή του πρώτου, περιλαμβάνει ταυτόχρονα, σαν προϋπόθεση, το να έρθουμε σε ρήξη με την τελευταία.
Το επιχείρημα αυτού του άρθρου είναι ότι τα άμεσα συμφέροντα των γυναικών της εργατικής τάξης είναι διακριτά από πολλές απόψεις απ' αυτά των ανδρών της εργατικής τάξης.
Αυτά τα συμφέροντα υποτάσσονται όπως ακριβώς οι γυναίκες υποτάσσονται. Κατά συνέπεια, οι γυναίκες χρειάζεται να οργανώνονται για τα συμφέροντά τους εντός των θεσμών της εργατικής τάξης. Αλλιώς, αν οι γυναίκες οργανώνονται με τρόπο "αποσχιστικό" ή ως άτομα χωρίς αναφορά στο φύλο, τα συμφέροντα της εργατικής τάξης είτε εκφράζονται με ρεφορμιστικό είτε με επαναστατικό τρόπο, θα συνεχίσουν να είναι συμφέροντα της ανδρικής εργατικής τάξης. Αν συμβεί αυτό η καταπίεση των γυναικών στην οικογένεια ποτέ δεν πρόκειται να αντιμετωπιστεί επαρκώς, κάτι που μακροπρόθεσμα θα είναι επιζήμιο για όλους.
Διαβάστε το άρθρο στα αγγλικά:
International Socialism, July 1978, Irene Bruegel, What keeps the family going?
Διαβάστε επίσης:
Σχόλια
Δημοσίευση σχολίου