Έχουν
περάσει ακριβώς 200 χρόνια από τη γέννηση
του Μαρξ και κάτι παραπάνω από 100 χρόνια
από τότε που ο μεγάλος οικονομολόγος
του 20ου αιώνα Τζων Μέυναρντ Κέυνς είχε
γράψει για τη συμβολή του Μαρξ: "Πώς
μπορώ να αποδεχθώ το (Κομμουνιστικό)
δόγμα που έχει αναγάγει σε βίβλο του
ένα απαρχαιωμένο βιβλίο που απ' όσο ξέρω
είναι όχι μόνο επιστημονικά λάθος αλλά
χωρίς κανένα ενδιαφέρον ή εφαρμογή στο
σύγχρονο κόσμο". Νομίζω ότι είναι
πολύ φανερό ότι ο Κέυνς δεν είχε και την
καλύτερη γνώμη για τις ιδέες του
Μαρξ.
Και μπορούμε να εντοπίσουμε το λόγο στο παρακάτω σχόλιο του Κέυνς: "Πώς μπορώ να υιοθετήσω μια πίστη που, προτιμώντας τη λάσπη απ' το ψάρι, εξυψώνει το άξεστο προλεταριάτο πάνω από την αστική τάξη και τη διανόηση, οι όποιες, μ' όλα τα λάθη τους, είναι ταυτόσημες με την ποιότητα ζωής και σίγουρα κουβαλάνε το σπόρο κάθε ανθρώπινου επιτεύγματος;"
Ο Κέυνς ήταν υπέρμαχος της διατήρησης του καπιταλισμού και της κυρίαρχης τάξης του, παρά τα όποια λάθη τους, σε βάρος του "άξεστου προλεταριάτου". Σίγουρα ο Κέυνς ήταν αποφασισμένος να εξαλείψει την επιρροή του Μαρξ στο εργατικό κίνημα - και στους φοιτητές των οικονομικών σχολών όπου δίδασκε - όπως φαίνεται καθαρά στα παραπάνω σχόλια.
Αλλά ας δούμε συνοπτικά τις ομοιότητες και τις διαφορές ανάμεσα στους δυο μεγάλους της πολιτικής οικονομίας τα τελευταία 200 χρόνια. Πρώτα ποια είναι τα σημεία που συμφωνούνε όπως παρουσιάζονται απ' αυτούς που τα θεωρούν σημαντικά. Και ο Μαρξ και ο Κέυνς πιστεύουν ότι κάτι δεν πάει καλά με τον καπιταλισμό. Και ο Μαρξ και ο Κέυνς έχουν μια θεωρία για την πτώση του ποσοστού κέρδους. Και ο Μαρξ και ο Κέυνς ήθελαν την "κοινωνικοποίηση των επενδύσεων". Και ο Μαρξ και ο Κέυνς ήθελαν και προσδοκούσαν την "ευθανασία του εισοδηματία" (όπως την έλεγε ο Κέυνς), μ' άλλα λόγια την εξαφάνιση του χρηματιστικού κεφαλαίου.
Από τα παραπάνω φαίνεται ότι, παρά τη χοντροκομμένη αποκήρυξη του Μαρξ από τον Κέυνς, ο τελευταίος είχε πολλά κοινά με την ανάλυση του Μαρξ. Αλλά αυτή είναι μια πολύ επιφανειακή θεώρηση κατά την άποψή μου. Ο Κέυνς απέρριπτε την εργασιακή θεωρία της αξίας (όχι μόνο του Μαρξ, αλλά και των κλασικών) και υποστήριζε την οριακή θεωρία και τη θεωρία της χρησιμότητας. Για τον Κέυνς δεν υπήρχε καμιά θεωρία εκμετάλλευσης της εργατικής δύναμης που να αποσπά κέρδη από την απλήρωτη εργασία της εργατικής τάξης. Τα κέρδη προέρχονται από τις επενδύσεις του "κεφαλαίου". Οι εργάτες παίρνουν μισθούς για την εργασία τους· οι τράπεζες παίρνουν τόκους για το δανεισμό τους· και οι καπιταλιστές παίρνουν κέρδη για τις επενδύσεις τους· έκαστος στο είδος του. Αυτή είναι η επίσημη, η κυρίαρχη θεωρία των "συντελεστών παραγωγής". Άρα εξαρχής ο Κέυνς αρνείται ότι η εκμετάλλευση είναι συνυφασμένη με τον καπιταλιστικό τρόπο παραγωγής· η αγορά αποφασίζει και υπάρχει ελεύθερη και δίκαιη ανταλλαγή· κέρδη για το κεφάλαιο, μισθοί για τους εργάτες.
Φυσικά αυτό είναι μια ανοησία και καθαρός απολογητισμός της κυριαρχίας του κεφαλαίου. Από πού προέρχεται το κέρδος σ' αυτή την κυρίαρχη θεωρία; Δεν υπάρχει εκμετάλλευση. Κάποιος πρέπει να πληρώνει γι' αυτό κι όμως υπάρχει ελεύθερη και δίκαιη ανταλλαγή εμπορευμάτων στην αγορά - άρα δεν μπορεί να υπάρξει καθόλου κέρδος στην αγορά παρά μόνο μια καθαρή ανταλλαγή αξίας (χρήμα). Ο Κέυνς και η κυρίαρχη προσέγγιση πραγματικά στοιχίζονται πίσω από την κυριαρχία του κεφαλαίου, και πίσω από την ανισότητα και τον πλούτο, αρνούμενοι την πραγματικότητα ότι μια μικρή ομάδα ελέγχει τα μέσα παραγωγής και αναγκάζει εμάς τους υπόλοιπους να δουλεύουμε για τα προς το ζην. Πράγματι, ο Κέυνς έλεγε ότι "Απ' τη μεριά μου, πιστεύω ότι υπάρχει μία κοινωνική και ψυχολογική αιτιολογία για τις σημαντικές ανισότητες εισοδημάτων και πλούτου, αλλά όχι για τόσο μεγάλες διαφορές όσο υπάρχουν σήμερα. Υπάρχουν πολύτιμες ανθρώπινες δραστηριότητες, που απαιτούν το κίνητρο της κερδοφορίας και ένα περιβάλλον ιδιωτικής ιδιοκτησίας πλούτου για την πλήρη ευόδωσή τους".
Μετά είναι η θεωρία του ποσοστού κέρδους. Αυτοί που εκτιμούν ότι ο Μαρξ και ο Κέυνς είναι σύμμαχοι στην κριτική τους απέναντι στον καπιταλισμό αρέσκονται να επισημαίνουν ότι ο Κέυνς είχε μια θεωρία για την πτωτική τάση του ποσοστού κέρδους όπως και ο Μαρξ. Αλλά η θεωρία του Κέυνς δεν είχε καμιά σχέση μ' αυτή του Μαρξ. Ο Κέυνς έβλεπε τη διακύμανση του ποσοστού κέρδους - ή την οριακή αποδοτικότητα του κεφαλαίου, για να χρησιμοποιήσουμε την ορολογία του ίδιου του Κέυνς - ως τον κύριο συντελεστή που προσδιορίζει τις αλλαγές στις φάσεις του βιομηχανικού κύκλου: "Τώρα, έχουμε συνηθίσει όταν εξηγούμε την κρίση να δίνουμε έμφαση στην ανοδική τάση του ποσοστού επιτοκίου κάτω από την επίδραση της αυξανόμενης ζήτησης για χρήμα και για εμπορικούς και για κερδοσκοπικούς σκοπούς. Σε κάποιες περιπτώσεις μπορεί αυτός είναι ένας παράγοντας επιδείνωσης και, σπανιότερα ίσως, η γενεσιουργός αιτία. Προτείνω, όμως, ότι μια πιο τυπική, και συχνά η επικρατέστερη, εξήγηση της κρίσης είναι, όχι πρωτίστως η άνοδος του ποσοστού επιτοκίου, αλλά μια ξαφνική κατάρρευση της οριακής αποδοτικότητας του κεφαλαίου."
Αλλά η θεωρία της οριακής αποδοτικότητας του κεφαλαίου του Κέυνς βασίζεται στην πτώση της "οριακής παραγωγικότητας" λόγω της αυξανόμενης "αφθονίας κεφαλαίου" και των ψυχολογικών προσδοκιών των καπιταλιστών για το μέλλον. Το ποσοστό κέρδους πέφτει σταδιακά όσο περισσότερη τεχνολογία παράγεται· όσο πιο άφθονο είναι το κεφάλαιο, τόσο λιγότερο ζητείται και τόσο περισσότερο πέφτει η οριακή αξία του. Αυτή δεν είναι η θεωρία του Μαρξ. Η θεωρία του Κέυνς βασίζεται στη συνεχή τάση του καπιταλισμού να αντικαθιστά την εργασία στην παραγωγή με τις μηχανές. Οι μεμονωμένοι καπιταλιστές ανταγωνίζονται ο ένας τον άλλον για να ρίξουν το κόστος και μ' αυτό τον τρόπο αυξάνουν την οργανική σύνθεση του κεφαλαίου αποβάλλοντας εργατική δύναμη. Αλλά αφού η εργατική δύναμη είναι η μόνη πηγή του κέρδους, όχι το κεφάλαιο (όπως στη θεωρία του Κέυνς), το ποσοστό κέρδους παρουσιάζει πτωτική τάση.
Για τον Κέυνς, όμως, η οριακή αποδοτικότητα του κεφαλαίου δεν θα πέσει λόγω του ότι αντλείται ανεπαρκής αξία από την εργασία, αλλά γιατί οι επενδυτές "ξαφνικά" χάνουν την όρεξή τους για επενδύσεις: "αυτή η οριακή αποδοτικότητα του κεφαλαίου εξαρτάται όχι μόνο από την υπάρχουσα αφθονία ή έλλειψη κεφαλαιακών αγαθών, και του τρέχοντος κόστους παραγωγής κεφαλαιακών αγαθών, αλλά επίσης από τις τρέχουσες προσδοκίες για τη μελλοντική απόδοση των κεφαλαιακών αγαθών. Στην περίπτωση των διαρκών επενδυτικών αγαθών είναι, επομένως, φυσικό και λογικό οι προσδοκίες για το μέλλον πρέπει να παίζουν κυρίαρχο ρόλο στον προσδιορισμό του βαθμού στον οποίο η νέα επένδυση κρίνεται ενδεδειγμένη. Αλλά όπως έχουμε δει, η βάση αυτών των προσδοκιών είναι πολύ ασταθής. Καθώς βασίζονται σε μεταβλητά και αναξιόπιστα στοιχεία, γίνονται αντικείμενο ξαφνικών και βίαιων αλλαγών."
Άρα η πτώση του ποσοστού κέρδους για τον Κέυνς οφείλεται στις υποκειμενικές απόψεις των μεμονωμένων καπιταλιστών για το μέλλον ("πίστη") και όχι στην αντικειμενική αλλαγή των συνθηκών συσσώρευσης του κεφαλαίου και της παραγωγής (που ήταν η άποψή του Μαρξ). Όπως σχολίαζε πριν 50 περίπου χρόνια ο Πολ Μάτικ, "τι να πει κανείς για μια οικονομική θεωρία που εν τέλει υποστήριζε ότι εξηγούσε κάποια από τα θεμελιώδη προβλήματα του καπιταλισμού του 20ου αιώνα, ενώ μπορούσε να δηλώνει: 'Για να εκτιμήσουμε τις προοπτικές μιας επένδυσης, πρέπει να έχουμε υπόψη, επομένως, τα νεύρα και την υστερία, αλλά ακόμη και τη δυσπεψία και τη δυσανεξία στον καιρό εκείνων που στην αυθόρμητη δραστηριότητά τους βασίζεται σε μεγάλο βαθμό';"
Η "ξαφνική κατάρρευση" της οριακής αποδοτικότητας του κεφαλαίου προκάλεσε την ύφεση (γιατί τώρα τα επιτόκια είναι πολύ υψηλά σε σύγκριση με την κερδοφορία και οι άνθρωποι "αποταμειεύουν" χρήματα αντί να επενδύουν ή να καταναλώνουν. Αλλά άπαξ και αυτό ξεπεραστεί μπορούμε να επιστρέψουμε στο "συνήθη" καπιταλιστικό τρόπο παραγωγής. "Η οικονομική ευημερία εξαρτάται από μια πολιτική και κοινωνική ατμόσφαιρα που να είναι ευχάριστη στο μέσο επιχειρηματία." Η ανεργία, πρέπει να το επαναλάβω, επειδή οι εργοδότες έχουν στερηθεί το κέρδος. Η απώλεια του κέρδους μπορεί να οφείλεται σε κάθε είδους αιτίες. Αλλά, όπως περίπου συμβαίνει και με τη μετάβαση στον Κομμουνισμό, δεν υπάρχει κανένα πιθανό μέσο θεραπείας της ανεργίας πέρα από την αποκατάσταση ενός κανονικού περιθώριου κέρδους για την εργοδοσία."
Μετά έρχεται η "κοινωνικοποίηση της επένδυσης". Ο Κέυνς έλεγε ότι αυτή ήταν αναγκαία σαν (παράξενη φράση αλήθεια) η "τελική λύση" στο πρόβλημα της ύφεσης στην καπιταλιστική οικονομία. Αν η ποσοτική χαλάρωση (το κούρεμα των επιτοκίων και οι ενέσεις ρευστότητας από τις κεντρικές τράπεζες) ή τα δημοσιονομικά μέτρα τόνωσης (η μείωση της φορολογίες και οι κυβερνητικές δαπάνες) δεν λειτουργούσαν προς την αναζωογόνηση της καπιταλιστικής οικονομίας και στην προσέλκυση περισσότερων επενδύσεων από τους καπιταλιστές, τότε ίσως ήταν απαραίτητο η κυβέρνηση να παρέμβει άμεσα και να αναλάβει την κατάσταση. Δεν είναι ξεκάθαρο, όμως, ότι ο Κέυνς εννοούσε την απαλλοτρίωση της καπιταλιστικής βιομηχανίας και επιχειρήσεων - κάτι που θα απεχθάνονταν. Εννοούσε μάλλον θα έπρεπε να υπάρξει ένας κρατικός χειρισμός και ενδεχομένως κάποιο πλάνο - παρόμοιο με το New Deal του Ρούσβελντ τη δεκαετία του 1930. Και, σε κάθε περίπτωση, είναι σαφές ότι ο Κέυνς έβλεπε την "κοινωνικοποίηση της επένδυσης" σαν ένα προσωρινό μέτρο που θα ξαναβάλει μπροστά τον καπιταλισμό (ενδεχόμενα όπως η πολεμική οικονομία του 1940-1945 εν τέλει κατάφερε). Και εφόσον η "τεχνική δυσλειτουργία" (έλλειψη ζήτησης) στον καπιταλιστικό τρόπο παραγωγής ξεπεραστεί, θα μπορούσε να γίνει η επαναφορά στις ελεύθερες αγορές και κερδοφόρες επενδύσεις βάζοντας τέλος στην "κοινωνικοποιημένη επένδυση".
Σ' ένα από τα τελευταία άρθρα του για την καπιταλιστική οικονομία, κι ενώ η Μεγάλη Ύφεση έβαινε προς το τέλος της, κι ο Β΄ Παγκόσμιος Πόλεμος είχε αρχίσει, ο Κέυνς σχολίαζε ότι, "Η κριτική μας στις αποδεκτές κλασικές θεωρίες της οικονομίας συνίστατο όχι τόσο στο να βρούμε λογικές ανακολουθίες στην ανάλυσή τους, όσο στο να επισημάνουμε ότι οι σιωπηρές εικασίες ικανοποιούνται σπανίως ή και ποτέ, με αποτέλεσμα να μην μπορούν να λύσουν τα οικονομικά προβλήματα του πραγματικού κόσμου. Αλλά αν ο κεντρικός μας έλεγχος πετύχει να εγκαταστήσει μια συσσωρευμένη ποσότητα παραγόμενων προϊόντων αντίστοιχη της πλήρους απασχόλησης στο βαθμό που αυτό που μπορεί να επιτευχθεί, η κλασική θεωρία επανακάμπτει από κει και στο εξής."
Άρα, απ' τη στιγμή που επιτυγχάνεται η πλήρης απασχόληση, μπορούμε να απαλλαχθούμε από το σχεδιασμό και την "κοινωνικοποιημένη επένδυση" και να επιστρέψουμε στις ελεύθερες αγορές και την κυρίαρχη νεοκλασική οικονομία και πολιτική: "το αποτέλεσμα της πλήρωσης των κενών στην κλασική θεωρία δε συνιστά την κατάργηση του "Συστήματος του Μάντσεστερ" ("ελεύθερες" αγορές -MR), αλλά μια επισήμανση της φύσης του περιβάλλοντος που απαιτεί το ελεύθερο παιχνίδι των οικονομικών δυνάμεων, αν θέλουμε να πραγματοποιήσουμε τις πλήρεις δυνατότητες της παραγωγής".
Ο Κέυνς έβλεπε όλες τις πολιτικές ως σχεδιασμένες για να σώσουνε τον καπιταλισμό από τον εαυτό του και για να αποφύγουνε την τρομακτική εναλλακτική του σοσιαλισμού. "Σε γενικές γραμμές, νομίζω ότι ο καπιταλισμός, όταν διευθύνεται σοφά, μπορεί να γίνει ίσως πιο αποδοτικός για την επίτευξη οικονομικών σκοπών από οποιοδήποτε οικονομικό σύστημα έχουμε γνωρίσει μέχρι σήμερα, αλλά από μόνος είναι από πολλές απόψεις εντελώς απαράδεκτος. Το πρόβλημά μας είναι να βρούμε την κοινωνική οργάνωση που θα είναι όσο το δυνατόν πιο αποδοτική, χωρίς να προσβάλλει τις αντιλήψεις μας για μια ικανοποιητική ζωή." Άρα "ο ταξικός πόλεμος θα με βρει με τη μεριά της μορφωμένης αστικής τάξης." Ο φόβος της επανάστασης ήταν η κεντρική ιδέα της Κεϋνσιανής πολιτικής. Δεν χρειάζεται να εξηγήσω πόσο διέφερε από το Μαρξ σε αυτό το σημείο.
Όσο για την "ευθανασία του εισοδηματία", ο Κέυνς μάντευε ότι καθώς ο καπιταλισμός επεκτείνονταν θα δημιουργούσε, μέσω της τεχνολογίας, έναν κόσμο αφθονίας και χαλαρότητας. Λόγω της αφθονίας η επιστροφή στο δανεισμό χρημάτων για επενδύσεις θα έπεφτε καθώς θα έπεφτε και η οριακή αποδοτικότητα του κεφαλαίου. Έτσι οι τραπεζίτες και οι χρηματιστές δεν θα ήταν πια απαραίτητοι· θα μπορούσαν σταδιακά να εκλείψουν. Λοιπόν, αυτό δε φαίνεται να συμβαίνει. Στην πραγματικότητα, οι ίδιοι άνθρωποι που ισχυρίζονται ότι ο Κέυνς είναι "προοδευτικός" οικονομολόγος με μεγάλες ομοιότητες με το Μαρξ, τώρα υποστηρίζουν ότι ο καπιταλισμός έχει παραμορφωθεί από τη "χρηματιστικοποίηση" και το χρηματιστικό κεφάλαιο - και ότι αυτός είναι ο πραγματικός εχθρός. Τι απέγινε η σταδιακή εξαφάνιση των χρηματοοικονομικών στον ύστερο καπιταλισμό αλά Κέυνς;
Αντίθετα, η θεωρία του Μαρξ για το χρηματιστικό κεφάλαιο δεν διέβλεπε απομάκρυνση των χρηματοοικονομικών· αντίθετα περιγράφει τον όλο και πιο αναβαθμισμένο ρόλο της πίστωσης και των χρηματοοικονομικών στη συγκέντρωση και συγκεντροποίηση του κεφαλαίου στον ύστερο καπιταλισμό. Ναι, οι λειτουργίες της διοίκησης και της επένδυσης χωρίζονται όλο και περισσότερο από τους μετόχους των μεγάλων εταιριών, αλλά όπως επιχειρηματολογήσαμε αλλού, αυτό δεν διαφοροποιεί τον ουσιαστικό χαρακτήρα του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής - και σίγουρα δεν συνεπάγεται ότι οι τοκογλύφοι ή οι κερδοσκόποι των χρηματιστικών επενδύσεις σταδιακά θα εξαφανιστούν.
Οπότε τελικά πιστεύω ότι οι διαφορές ανάμεσα στο Μαρξ και τον Κέυνς είναι θεμελιώδεις και οι όποιες επιφανειακές ομοιότητες ωχριούν μπροστά τους. Αυτό είναι σημαντικό γιατί οι ιδέες του Κέυνς είναι αυτές που κυριαρχούν στο εργατικό κίνημα και όχι αυτές του Μαρξ στα 200 χρόνια από τη γέννησή του.
Και μπορούμε να εντοπίσουμε το λόγο στο παρακάτω σχόλιο του Κέυνς: "Πώς μπορώ να υιοθετήσω μια πίστη που, προτιμώντας τη λάσπη απ' το ψάρι, εξυψώνει το άξεστο προλεταριάτο πάνω από την αστική τάξη και τη διανόηση, οι όποιες, μ' όλα τα λάθη τους, είναι ταυτόσημες με την ποιότητα ζωής και σίγουρα κουβαλάνε το σπόρο κάθε ανθρώπινου επιτεύγματος;"
Ο Κέυνς ήταν υπέρμαχος της διατήρησης του καπιταλισμού και της κυρίαρχης τάξης του, παρά τα όποια λάθη τους, σε βάρος του "άξεστου προλεταριάτου". Σίγουρα ο Κέυνς ήταν αποφασισμένος να εξαλείψει την επιρροή του Μαρξ στο εργατικό κίνημα - και στους φοιτητές των οικονομικών σχολών όπου δίδασκε - όπως φαίνεται καθαρά στα παραπάνω σχόλια.
Αλλά ας δούμε συνοπτικά τις ομοιότητες και τις διαφορές ανάμεσα στους δυο μεγάλους της πολιτικής οικονομίας τα τελευταία 200 χρόνια. Πρώτα ποια είναι τα σημεία που συμφωνούνε όπως παρουσιάζονται απ' αυτούς που τα θεωρούν σημαντικά. Και ο Μαρξ και ο Κέυνς πιστεύουν ότι κάτι δεν πάει καλά με τον καπιταλισμό. Και ο Μαρξ και ο Κέυνς έχουν μια θεωρία για την πτώση του ποσοστού κέρδους. Και ο Μαρξ και ο Κέυνς ήθελαν την "κοινωνικοποίηση των επενδύσεων". Και ο Μαρξ και ο Κέυνς ήθελαν και προσδοκούσαν την "ευθανασία του εισοδηματία" (όπως την έλεγε ο Κέυνς), μ' άλλα λόγια την εξαφάνιση του χρηματιστικού κεφαλαίου.
Από τα παραπάνω φαίνεται ότι, παρά τη χοντροκομμένη αποκήρυξη του Μαρξ από τον Κέυνς, ο τελευταίος είχε πολλά κοινά με την ανάλυση του Μαρξ. Αλλά αυτή είναι μια πολύ επιφανειακή θεώρηση κατά την άποψή μου. Ο Κέυνς απέρριπτε την εργασιακή θεωρία της αξίας (όχι μόνο του Μαρξ, αλλά και των κλασικών) και υποστήριζε την οριακή θεωρία και τη θεωρία της χρησιμότητας. Για τον Κέυνς δεν υπήρχε καμιά θεωρία εκμετάλλευσης της εργατικής δύναμης που να αποσπά κέρδη από την απλήρωτη εργασία της εργατικής τάξης. Τα κέρδη προέρχονται από τις επενδύσεις του "κεφαλαίου". Οι εργάτες παίρνουν μισθούς για την εργασία τους· οι τράπεζες παίρνουν τόκους για το δανεισμό τους· και οι καπιταλιστές παίρνουν κέρδη για τις επενδύσεις τους· έκαστος στο είδος του. Αυτή είναι η επίσημη, η κυρίαρχη θεωρία των "συντελεστών παραγωγής". Άρα εξαρχής ο Κέυνς αρνείται ότι η εκμετάλλευση είναι συνυφασμένη με τον καπιταλιστικό τρόπο παραγωγής· η αγορά αποφασίζει και υπάρχει ελεύθερη και δίκαιη ανταλλαγή· κέρδη για το κεφάλαιο, μισθοί για τους εργάτες.
Φυσικά αυτό είναι μια ανοησία και καθαρός απολογητισμός της κυριαρχίας του κεφαλαίου. Από πού προέρχεται το κέρδος σ' αυτή την κυρίαρχη θεωρία; Δεν υπάρχει εκμετάλλευση. Κάποιος πρέπει να πληρώνει γι' αυτό κι όμως υπάρχει ελεύθερη και δίκαιη ανταλλαγή εμπορευμάτων στην αγορά - άρα δεν μπορεί να υπάρξει καθόλου κέρδος στην αγορά παρά μόνο μια καθαρή ανταλλαγή αξίας (χρήμα). Ο Κέυνς και η κυρίαρχη προσέγγιση πραγματικά στοιχίζονται πίσω από την κυριαρχία του κεφαλαίου, και πίσω από την ανισότητα και τον πλούτο, αρνούμενοι την πραγματικότητα ότι μια μικρή ομάδα ελέγχει τα μέσα παραγωγής και αναγκάζει εμάς τους υπόλοιπους να δουλεύουμε για τα προς το ζην. Πράγματι, ο Κέυνς έλεγε ότι "Απ' τη μεριά μου, πιστεύω ότι υπάρχει μία κοινωνική και ψυχολογική αιτιολογία για τις σημαντικές ανισότητες εισοδημάτων και πλούτου, αλλά όχι για τόσο μεγάλες διαφορές όσο υπάρχουν σήμερα. Υπάρχουν πολύτιμες ανθρώπινες δραστηριότητες, που απαιτούν το κίνητρο της κερδοφορίας και ένα περιβάλλον ιδιωτικής ιδιοκτησίας πλούτου για την πλήρη ευόδωσή τους".
Μετά είναι η θεωρία του ποσοστού κέρδους. Αυτοί που εκτιμούν ότι ο Μαρξ και ο Κέυνς είναι σύμμαχοι στην κριτική τους απέναντι στον καπιταλισμό αρέσκονται να επισημαίνουν ότι ο Κέυνς είχε μια θεωρία για την πτωτική τάση του ποσοστού κέρδους όπως και ο Μαρξ. Αλλά η θεωρία του Κέυνς δεν είχε καμιά σχέση μ' αυτή του Μαρξ. Ο Κέυνς έβλεπε τη διακύμανση του ποσοστού κέρδους - ή την οριακή αποδοτικότητα του κεφαλαίου, για να χρησιμοποιήσουμε την ορολογία του ίδιου του Κέυνς - ως τον κύριο συντελεστή που προσδιορίζει τις αλλαγές στις φάσεις του βιομηχανικού κύκλου: "Τώρα, έχουμε συνηθίσει όταν εξηγούμε την κρίση να δίνουμε έμφαση στην ανοδική τάση του ποσοστού επιτοκίου κάτω από την επίδραση της αυξανόμενης ζήτησης για χρήμα και για εμπορικούς και για κερδοσκοπικούς σκοπούς. Σε κάποιες περιπτώσεις μπορεί αυτός είναι ένας παράγοντας επιδείνωσης και, σπανιότερα ίσως, η γενεσιουργός αιτία. Προτείνω, όμως, ότι μια πιο τυπική, και συχνά η επικρατέστερη, εξήγηση της κρίσης είναι, όχι πρωτίστως η άνοδος του ποσοστού επιτοκίου, αλλά μια ξαφνική κατάρρευση της οριακής αποδοτικότητας του κεφαλαίου."
Αλλά η θεωρία της οριακής αποδοτικότητας του κεφαλαίου του Κέυνς βασίζεται στην πτώση της "οριακής παραγωγικότητας" λόγω της αυξανόμενης "αφθονίας κεφαλαίου" και των ψυχολογικών προσδοκιών των καπιταλιστών για το μέλλον. Το ποσοστό κέρδους πέφτει σταδιακά όσο περισσότερη τεχνολογία παράγεται· όσο πιο άφθονο είναι το κεφάλαιο, τόσο λιγότερο ζητείται και τόσο περισσότερο πέφτει η οριακή αξία του. Αυτή δεν είναι η θεωρία του Μαρξ. Η θεωρία του Κέυνς βασίζεται στη συνεχή τάση του καπιταλισμού να αντικαθιστά την εργασία στην παραγωγή με τις μηχανές. Οι μεμονωμένοι καπιταλιστές ανταγωνίζονται ο ένας τον άλλον για να ρίξουν το κόστος και μ' αυτό τον τρόπο αυξάνουν την οργανική σύνθεση του κεφαλαίου αποβάλλοντας εργατική δύναμη. Αλλά αφού η εργατική δύναμη είναι η μόνη πηγή του κέρδους, όχι το κεφάλαιο (όπως στη θεωρία του Κέυνς), το ποσοστό κέρδους παρουσιάζει πτωτική τάση.
Για τον Κέυνς, όμως, η οριακή αποδοτικότητα του κεφαλαίου δεν θα πέσει λόγω του ότι αντλείται ανεπαρκής αξία από την εργασία, αλλά γιατί οι επενδυτές "ξαφνικά" χάνουν την όρεξή τους για επενδύσεις: "αυτή η οριακή αποδοτικότητα του κεφαλαίου εξαρτάται όχι μόνο από την υπάρχουσα αφθονία ή έλλειψη κεφαλαιακών αγαθών, και του τρέχοντος κόστους παραγωγής κεφαλαιακών αγαθών, αλλά επίσης από τις τρέχουσες προσδοκίες για τη μελλοντική απόδοση των κεφαλαιακών αγαθών. Στην περίπτωση των διαρκών επενδυτικών αγαθών είναι, επομένως, φυσικό και λογικό οι προσδοκίες για το μέλλον πρέπει να παίζουν κυρίαρχο ρόλο στον προσδιορισμό του βαθμού στον οποίο η νέα επένδυση κρίνεται ενδεδειγμένη. Αλλά όπως έχουμε δει, η βάση αυτών των προσδοκιών είναι πολύ ασταθής. Καθώς βασίζονται σε μεταβλητά και αναξιόπιστα στοιχεία, γίνονται αντικείμενο ξαφνικών και βίαιων αλλαγών."
Άρα η πτώση του ποσοστού κέρδους για τον Κέυνς οφείλεται στις υποκειμενικές απόψεις των μεμονωμένων καπιταλιστών για το μέλλον ("πίστη") και όχι στην αντικειμενική αλλαγή των συνθηκών συσσώρευσης του κεφαλαίου και της παραγωγής (που ήταν η άποψή του Μαρξ). Όπως σχολίαζε πριν 50 περίπου χρόνια ο Πολ Μάτικ, "τι να πει κανείς για μια οικονομική θεωρία που εν τέλει υποστήριζε ότι εξηγούσε κάποια από τα θεμελιώδη προβλήματα του καπιταλισμού του 20ου αιώνα, ενώ μπορούσε να δηλώνει: 'Για να εκτιμήσουμε τις προοπτικές μιας επένδυσης, πρέπει να έχουμε υπόψη, επομένως, τα νεύρα και την υστερία, αλλά ακόμη και τη δυσπεψία και τη δυσανεξία στον καιρό εκείνων που στην αυθόρμητη δραστηριότητά τους βασίζεται σε μεγάλο βαθμό';"
Η "ξαφνική κατάρρευση" της οριακής αποδοτικότητας του κεφαλαίου προκάλεσε την ύφεση (γιατί τώρα τα επιτόκια είναι πολύ υψηλά σε σύγκριση με την κερδοφορία και οι άνθρωποι "αποταμειεύουν" χρήματα αντί να επενδύουν ή να καταναλώνουν. Αλλά άπαξ και αυτό ξεπεραστεί μπορούμε να επιστρέψουμε στο "συνήθη" καπιταλιστικό τρόπο παραγωγής. "Η οικονομική ευημερία εξαρτάται από μια πολιτική και κοινωνική ατμόσφαιρα που να είναι ευχάριστη στο μέσο επιχειρηματία." Η ανεργία, πρέπει να το επαναλάβω, επειδή οι εργοδότες έχουν στερηθεί το κέρδος. Η απώλεια του κέρδους μπορεί να οφείλεται σε κάθε είδους αιτίες. Αλλά, όπως περίπου συμβαίνει και με τη μετάβαση στον Κομμουνισμό, δεν υπάρχει κανένα πιθανό μέσο θεραπείας της ανεργίας πέρα από την αποκατάσταση ενός κανονικού περιθώριου κέρδους για την εργοδοσία."
Μετά έρχεται η "κοινωνικοποίηση της επένδυσης". Ο Κέυνς έλεγε ότι αυτή ήταν αναγκαία σαν (παράξενη φράση αλήθεια) η "τελική λύση" στο πρόβλημα της ύφεσης στην καπιταλιστική οικονομία. Αν η ποσοτική χαλάρωση (το κούρεμα των επιτοκίων και οι ενέσεις ρευστότητας από τις κεντρικές τράπεζες) ή τα δημοσιονομικά μέτρα τόνωσης (η μείωση της φορολογίες και οι κυβερνητικές δαπάνες) δεν λειτουργούσαν προς την αναζωογόνηση της καπιταλιστικής οικονομίας και στην προσέλκυση περισσότερων επενδύσεων από τους καπιταλιστές, τότε ίσως ήταν απαραίτητο η κυβέρνηση να παρέμβει άμεσα και να αναλάβει την κατάσταση. Δεν είναι ξεκάθαρο, όμως, ότι ο Κέυνς εννοούσε την απαλλοτρίωση της καπιταλιστικής βιομηχανίας και επιχειρήσεων - κάτι που θα απεχθάνονταν. Εννοούσε μάλλον θα έπρεπε να υπάρξει ένας κρατικός χειρισμός και ενδεχομένως κάποιο πλάνο - παρόμοιο με το New Deal του Ρούσβελντ τη δεκαετία του 1930. Και, σε κάθε περίπτωση, είναι σαφές ότι ο Κέυνς έβλεπε την "κοινωνικοποίηση της επένδυσης" σαν ένα προσωρινό μέτρο που θα ξαναβάλει μπροστά τον καπιταλισμό (ενδεχόμενα όπως η πολεμική οικονομία του 1940-1945 εν τέλει κατάφερε). Και εφόσον η "τεχνική δυσλειτουργία" (έλλειψη ζήτησης) στον καπιταλιστικό τρόπο παραγωγής ξεπεραστεί, θα μπορούσε να γίνει η επαναφορά στις ελεύθερες αγορές και κερδοφόρες επενδύσεις βάζοντας τέλος στην "κοινωνικοποιημένη επένδυση".
Σ' ένα από τα τελευταία άρθρα του για την καπιταλιστική οικονομία, κι ενώ η Μεγάλη Ύφεση έβαινε προς το τέλος της, κι ο Β΄ Παγκόσμιος Πόλεμος είχε αρχίσει, ο Κέυνς σχολίαζε ότι, "Η κριτική μας στις αποδεκτές κλασικές θεωρίες της οικονομίας συνίστατο όχι τόσο στο να βρούμε λογικές ανακολουθίες στην ανάλυσή τους, όσο στο να επισημάνουμε ότι οι σιωπηρές εικασίες ικανοποιούνται σπανίως ή και ποτέ, με αποτέλεσμα να μην μπορούν να λύσουν τα οικονομικά προβλήματα του πραγματικού κόσμου. Αλλά αν ο κεντρικός μας έλεγχος πετύχει να εγκαταστήσει μια συσσωρευμένη ποσότητα παραγόμενων προϊόντων αντίστοιχη της πλήρους απασχόλησης στο βαθμό που αυτό που μπορεί να επιτευχθεί, η κλασική θεωρία επανακάμπτει από κει και στο εξής."
Άρα, απ' τη στιγμή που επιτυγχάνεται η πλήρης απασχόληση, μπορούμε να απαλλαχθούμε από το σχεδιασμό και την "κοινωνικοποιημένη επένδυση" και να επιστρέψουμε στις ελεύθερες αγορές και την κυρίαρχη νεοκλασική οικονομία και πολιτική: "το αποτέλεσμα της πλήρωσης των κενών στην κλασική θεωρία δε συνιστά την κατάργηση του "Συστήματος του Μάντσεστερ" ("ελεύθερες" αγορές -MR), αλλά μια επισήμανση της φύσης του περιβάλλοντος που απαιτεί το ελεύθερο παιχνίδι των οικονομικών δυνάμεων, αν θέλουμε να πραγματοποιήσουμε τις πλήρεις δυνατότητες της παραγωγής".
Ο Κέυνς έβλεπε όλες τις πολιτικές ως σχεδιασμένες για να σώσουνε τον καπιταλισμό από τον εαυτό του και για να αποφύγουνε την τρομακτική εναλλακτική του σοσιαλισμού. "Σε γενικές γραμμές, νομίζω ότι ο καπιταλισμός, όταν διευθύνεται σοφά, μπορεί να γίνει ίσως πιο αποδοτικός για την επίτευξη οικονομικών σκοπών από οποιοδήποτε οικονομικό σύστημα έχουμε γνωρίσει μέχρι σήμερα, αλλά από μόνος είναι από πολλές απόψεις εντελώς απαράδεκτος. Το πρόβλημά μας είναι να βρούμε την κοινωνική οργάνωση που θα είναι όσο το δυνατόν πιο αποδοτική, χωρίς να προσβάλλει τις αντιλήψεις μας για μια ικανοποιητική ζωή." Άρα "ο ταξικός πόλεμος θα με βρει με τη μεριά της μορφωμένης αστικής τάξης." Ο φόβος της επανάστασης ήταν η κεντρική ιδέα της Κεϋνσιανής πολιτικής. Δεν χρειάζεται να εξηγήσω πόσο διέφερε από το Μαρξ σε αυτό το σημείο.
Όσο για την "ευθανασία του εισοδηματία", ο Κέυνς μάντευε ότι καθώς ο καπιταλισμός επεκτείνονταν θα δημιουργούσε, μέσω της τεχνολογίας, έναν κόσμο αφθονίας και χαλαρότητας. Λόγω της αφθονίας η επιστροφή στο δανεισμό χρημάτων για επενδύσεις θα έπεφτε καθώς θα έπεφτε και η οριακή αποδοτικότητα του κεφαλαίου. Έτσι οι τραπεζίτες και οι χρηματιστές δεν θα ήταν πια απαραίτητοι· θα μπορούσαν σταδιακά να εκλείψουν. Λοιπόν, αυτό δε φαίνεται να συμβαίνει. Στην πραγματικότητα, οι ίδιοι άνθρωποι που ισχυρίζονται ότι ο Κέυνς είναι "προοδευτικός" οικονομολόγος με μεγάλες ομοιότητες με το Μαρξ, τώρα υποστηρίζουν ότι ο καπιταλισμός έχει παραμορφωθεί από τη "χρηματιστικοποίηση" και το χρηματιστικό κεφάλαιο - και ότι αυτός είναι ο πραγματικός εχθρός. Τι απέγινε η σταδιακή εξαφάνιση των χρηματοοικονομικών στον ύστερο καπιταλισμό αλά Κέυνς;
Αντίθετα, η θεωρία του Μαρξ για το χρηματιστικό κεφάλαιο δεν διέβλεπε απομάκρυνση των χρηματοοικονομικών· αντίθετα περιγράφει τον όλο και πιο αναβαθμισμένο ρόλο της πίστωσης και των χρηματοοικονομικών στη συγκέντρωση και συγκεντροποίηση του κεφαλαίου στον ύστερο καπιταλισμό. Ναι, οι λειτουργίες της διοίκησης και της επένδυσης χωρίζονται όλο και περισσότερο από τους μετόχους των μεγάλων εταιριών, αλλά όπως επιχειρηματολογήσαμε αλλού, αυτό δεν διαφοροποιεί τον ουσιαστικό χαρακτήρα του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής - και σίγουρα δεν συνεπάγεται ότι οι τοκογλύφοι ή οι κερδοσκόποι των χρηματιστικών επενδύσεις σταδιακά θα εξαφανιστούν.
Οπότε τελικά πιστεύω ότι οι διαφορές ανάμεσα στο Μαρξ και τον Κέυνς είναι θεμελιώδεις και οι όποιες επιφανειακές ομοιότητες ωχριούν μπροστά τους. Αυτό είναι σημαντικό γιατί οι ιδέες του Κέυνς είναι αυτές που κυριαρχούν στο εργατικό κίνημα και όχι αυτές του Μαρξ στα 200 χρόνια από τη γέννησή του.
Σχόλια
Δημοσίευση σχολίου