Η ηθική της γνώσης και το ιδανικό του σοσιαλισμού

Ζακ Μονό, Τύχη και Αναγκαιότητα, 1970

Σιμόν Αντάι, Θηλυκός Καθρέφτης, 1953

η ανάγκη για μια ερμηνεία

Για εκατοντάδες χιλιάδες χρόνια η μοίρα του ανθρώπου ήταν ταυτόσημη με τη μοίρα της ομάδας, της φυλής στην οποία ανήκε, και έξω από την οποία δεν μπορούσε να επιβιώσει. Η φυλή, από τη μεριά της, μπορούσε να επιβιώσει και να υπερασπιστεί τον εαυτό της μέσα από τη συνοχή της. Αυτή είναι η προέλευση της πανίσχυρης υποκειμενικής δύναμης του νόμου που οργάνωνε και διασφάλιζε τη συνοχή της. Κάποτε κάποιος μπορεί να τον παρέβαινε, ήταν όμως μάλλον αδιανόητο για τον οποιοδήποτε να τον απορρίπτει συνολικά. Δοσμένης της τεράστιας συλλογικής τους αναγκαιότητας, αυτές οι δομές επικρατούσαν απαραίτητα σε μια τόσο τεράστια έκταση του χρόνου, που μας είναι δύσκολο να πιστέψουμε ότι δεν επηρέασαν τη γενετική εξέλιξη των εγγενών κατηγοριών του ανθρώπινου εγκεφάλου. Αυτή η εξέλιξη πρέπει όχι μόνο να διευκόλυνε την αποδοχή του νόμου της φυλής, αλλά να δημιούργησε και την ανάγκη μιας μυθικής ερμηνείας που να της δίνει μια βάση και μια κυριαρχία. Είμαστε απόγονοι αυτών των ανθρώπων, και είναι μάλλον απ' αυτούς που κληρονομήσαμε την ανάγκη για μια ερμηνεία, τη βαθιά ανησυχία που μας αναγκάζει να αναζητούμε το νόημα της ύπαρξης. Η ίδια ανησυχία είναι αυτή που γέννησε όλους τους μύθους, όλες τις θρησκείες, όλες τις φιλοσοφίες και την ίδια την επιστήμη.

Δεν έχω την παραμικρή αμφιβολία ότι αυτή η αυταρχική ανάγκη αναπτύσσεται αυθόρμητα, είναι έμφυτη και εγγράφεται κάπου στο γενετικό κώδικα. Πέρα από το ανθρώπινο είδος, πουθενά στο ζωικό βασίλειο δεν βρίσκει κανείς τόσο έντονα διαφοροποιημένες κοινωνικές δομές εκτός μεταξύ κάποιων εντόμων: των μυρμηγκιών, των τερμιτών και των μελισσών. Η σταθερότητα των κοινωνικών θεσμών των εντόμων δεν χρωστά σχεδόν τίποτα στην πολιτισμική κληρονομιά, αλλά κυριολεκτικά τα πάντα στη μεταβίβαση της γενετικής πληροφορίας. Η κοινωνική συμπεριφορά, σ' αυτά, είναι απολύτως φυσική, αυτόματη.

Οι ανθρώπινοι κοινωνικοί θεσμοί, που είναι καθαρά πολιτισμικοί, δεν μπορούν ποτέ να κατορθώσουν αυτή τη σταθερότητα: εδώ που τα λέμε, ποιος θα εύχονταν κάτι τέτοιο; Η επινόηση των μύθων και των θρησκειών, η κατασκευή τεράστιων φιλοσοφικών συστημάτων -είναι το τίμημα που έπρεπε να πληρώσει ο άνθρωπος για να επιβιώσει σαν κοινωνικό ζώο χωρίς να υποκύπτει στον καθαρό αυτοματισμό. Αλλά η πολιτισμική κληρονομιά δεν θα ήταν, από μόνη της, αρκετά δυνατό ή αρκετά αξιόπιστο στήριγμα της κοινωνικής δομής. Αυτή η κληρονομιά χρειαζόταν μια γενετική υποστήριξη προκειμένου να παράσχει την αναγκαία νοητική επάρκεια. Πώς αλλιώς μπορεί να εξηγηθεί το γεγονός ότι στο είδος μας το θρησκευτικό φαινόμενο βρίσκεται σταθερά στη βάση της κοινωνικής δομής; Πώς αλλιώς μπορούμε να ερμηνεύσουμε το ότι σ' όλη αυτή την τεράστια ποικιλομορφία των μύθων, στις θρησκείες και στις φιλοσοφικές ιδεολογίες μας, επανέρχεται πάντα η ίδια ουσιώδης 'μορφή';

μυθικές και μεταφυσικές οντογενέσεις

Είναι εύκολο να δει κανείς ότι οι 'ερμηνείες' που έδιναν μια βάση στο νόμο, την ίδια στιγμή που κατεύναζαν την αγωνία του ανθρώπου, είναι όλες 'ιστορίες' ή, πιο επακριβώς, 'οντογενέσεις'. Οι πρωτόγονοι μύθοι σχεδόν όλοι μιλούν για λίγο-πολύ θεϊκούς ήρωες που τα έργα τους εξηγούν τις ρίζες μιας ομάδας και βάζουν τα θεμέλια της κοινωνικής της δομής πάνω σε ιερές παραδόσεις. Ένας άνθρωπος δεν ξαναφτιάχνει την ιστορία. Οι μεγάλες θρησκείες είναι παρόμοιες ως προς τη μορφή, βασίζονται στη ζωή ενός εμπνευσμένου προφήτη που, αν δεν είναι ο ίδιος ιδρυτής όλων των πραγμάτων, αντιπροσωπεύει αυτό τον ιδρυτή, μιλά εξ ονόματός του, και διηγείται την ιστορία του ανθρώπινου γένους και το πεπρωμένο του. Απ' όλες τις μεγάλες θρησκείες η Ιουδαιοχριστιανική είναι μάλλον η πιο 'πρωτόγονη' στην αυστηρά ιστορική της κατασκευή, όντας βασισμένη της στο έπος μιας φυλής Βεδουίνων που μετά εμπλουτίστηκε από κάποιον θεϊκό προφήτη. Ο Βουδισμός, που έχει πιο πολλές παραλλαγές, βασίζεται στην αυθεντική του μορφή στο Κάρμα, τον υπερβατικό νόμο που κυβερνά την ατομική μοίρα. Ο Βουδισμός είναι μια ιστορία των ψυχών αντί μια ιστορία των ανθρώπων.

Από τον Πλάτωνα στο Χέγκελ και το Μαρξ, τα μεγάλα φιλοσοφικά συστήματα προτείνουν όλα οντογενέσεις, που είναι και ερμηνευτικές και κανονιστικές. Η αλήθεια είναι ότι στην περίπτωση του Πλάτωνα η πορεία είναι μάλλον καθοδική παρά ανοδική. Βλέπει στην ιστορία μόνο τη σταδιακή διαφθορά των ιδεατών μορφών, και ο στόχος του στην Πολιτεία είναι η αποκατάσταση του παρελθόντος, το πισωγύρισμα στο χρόνο.

Για το Μαρξ, όπως και για το Χέγκελ, η ιστορία εκτυλίσσεται σύμφωνα με ένα ενυπάρχων, αναγκαίο και ευοίωνο σχέδιο. Η τεράστια επιρροή της Μαρξιστικής ιδεολογίας δεν οφείλεται μόνο στην υπόσχεση της ανθρώπινης χειραφέτησης, αλλά επίσης, και κατά βάση ίσως, στην οντογενετική της δομή, στην ερμηνεία που παρέχει, τη σαρωτική όσο και εμπεριστατωμένη, για το παρελθόν, το παρόν και το μέλλον. Περιορισμένος, ωστόσο, στην ανθρώπινη ιστορία, παρότι διανθισμένος με τις βεβαιότητες της 'επιστήμης', ο ιστορικός υλισμός παρέμενε ημιτελής. Χρειαζότανε την προσθήκη του διαλεκτικού υλισμού που παρέχει τη συνολική ερμηνεία που χρειάζεται ο νους: στο διαλεκτικό υλισμό η ιστορία της ανθρωπότητας είναι δεμένη με την ιστορία του σύμπαντος, και υπακούει στους ίδιους αιώνιους νόμους.

η κατάρρευση του παλιού συμβολαίου και η δυστυχία της σύγχρονης ψυχής

Αν υπάρχει μια έμφυτη ανάγκη για μια ολοκληρωμένη ερμηνεία της οποίας η απουσία προκαλεί μια βαθιά εσωτερική αγωνία, αν η μόνη μορφή ερμηνείας που μπορεί να ανακουφίσει την ψυχή είναι η ερμηνεία της συνολικής ιστορίας που αποκαλύπτει τη σημασία του ανθρώπου, παραχωρώντας του την πρέπουσα θέση στο σχέδιο της φύσης, αν, για να φαίνεται γνήσια, ουσιαστική, καθησυχαστική, η 'ερμηνεία' αυτή πρέπει να αναμιχθεί με τη μακραίωνη ανιμιστική παράδοση, τότε αντιλαμβανόμαστε γιατί πολλές χιλιάδες χρόνια πέρασαν πριν την εμφάνιση, στην επικράτεια των ιδεών, αυτών που παρουσίαζαν την αντικειμενική γνώση ως τη μόνη πηγή της πραγματικής αλήθειας.

Ψυχρή και αυστηρή, και χωρίς να προτείνει μια ερμηνεία, παρά πλασάροντας μόνο μιαν ασκητική αποκήρυξη κάθε άλλης πνευματικής κληρονομιάς, αυτή η ιδέα δεν μπορούσε να καταπραΰνει την αγωνία, αλλά μάλλον την επιδείνωνε. Ισχυριζόταν ότι μπορούσε να σαρώσει μ' ένα χτύπημα την παράδοση εκατοντάδων χιλιάδων χρόνων, που είχε απορροφηθεί από την ίδια την ανθρώπινη φύση. Κι έβαλε τέλος στα αρχαία ανιμιστικά συμβόλαια του ανθρώπου με τη φύση, μην αφήνοντας στη θέση αυτού του ανεκτίμητου δεσμού τίποτε άλλο από μια αγωνιώδη αναζήτηση σ' έναν κόσμο από παγερή μοναξιά. Χωρίς να τη συνιστά τίποτε άλλο από μια πουριτανική αλαζονεία, πώς θα μπορούσε αυτή η ιδέα να γίνει αποδεκτή; Ε λοιπόν, δεν έγινε. Και ακόμα δεν είναι. Αν αξιώνει ακόμα την αναγνώριση, αυτό συμβαίνει μόνο χάρη στις τεράστιες δυνάμεις που την επιτελούν. 

Στην πορεία των τελευταίων τριακοσίων χρόνων, η επιστήμη, που βασίστηκε στην αρχή της αντικειμενικότητας, κέρδισε τη θέση της στην κοινωνία -στην πρακτική των ανθρώπων, αλλά όχι στις καρδιές τους. Οι σύγχρονες κοινωνίες είναι χτισμένες πάνω στην επιστήμη. Σ' αυτήν οφείλουν τον πλούτο τους, την εξουσία τους, τη βεβαιότητα ότι το αύριο μάς επιφυλάσσει ακόμα μεγαλύτερο πλούτο και εξουσία αν το θελήσουμε. Υπάρχει όμως και το άλλο: όπως ακριβώς η αρχική 'επιλογή' στη βιολογική εξέλιξη μπορεί να δεσμεύει ολόκληρο το μέλλον του είδους, έτσι και η επιλογή της επιστημονικής πρακτικής (μια ασυναίσθητη αρχικά επιλογή) εγκαινίασε μια εξέλιξη της κουλτούρας σε ένα μονόδρομο. Σε μια τροχιά που ο επιστημονισμός του δεκάτου ενάτου αιώνα θεωρούσε ότι οδηγεί αλάνθαστα προς μιαν ατέρμονη άνθιση της ανθρωπότητας, ενώ αυτό που έχουμε σήμερα μπροστά μας είναι το σκοτάδι της αβύσσου.

Οι σύγχρονες κοινωνίες αποδέχτηκαν τους θησαυρούς και την εξουσία που τους προσφέρθηκε από την επιστήμη. Αλλά δεν αποδέχθηκαν -ούτε καν έκαναν τον κόπο ν' ακούσουν- το βαθύτερο μήνυμά της.