Το LEF και η Σοβιετική τέχνη

Alfred Barr transition № 14 Autumn 1928

Η λέξη LEF σχηματίζεται από δυο Ρώσικες λέξεις που σημαίνουν αριστερό μέτωπο.

Στη Ρωσία το αριστερό μέτωπο δεν είναι πια επαναστατικό. Η τρίτη διεθνής είναι τώρα άφαντη, το πρόγραμμά της έχει για την ώρα εγκαταλειφθεί. Το μεγαλύτερο μέρος της επίμοχθης προσπάθειας επικεντρώνεται στην πολιτική σταθεροποίηση και την οικονομική οργάνωση αυτού του τεράστιου και ανομοιόμορφου ενός έκτου του κόσμου, της Σοβιετικής Ένωσης.

Το LEF είναι μια ομάδα ατόμων που θα μπορούσαν να περιγραφούν από όλους πλην των ίδιων ως καλλιτέχνες, λόγιοι, θεατρικοί συγγραφείς, εικαστικοί, κριτικοί, κινηματογραφιστές. Το πνεύμα τους είναι ορθολογικό, υλιστικό. Το πρόγραμμα τους βίαια ωφελιμιστικό. Απεχθάνονται τη λέξη αισθητική και περιφρονούν τις μποέμικες προεκτάσεις της λέξης "καλλιτεχνικός". Γι' αυτούς, θεωρητικά, ο ρομαντικός ατομικισμός είναι απεχθής. Είναι κομμουνιστές. Στην ομάδα αυτή εντάσσονται οι ποιητές Μαγιακόφσκι και Ασέγιεφ, ο επιστημονικός δημοσιογράφος Τρετιάκοφ, ο σκηνοθέτης Αϊζενστάιν, οι κριτικοί Μπρικ και Σκλόφσκι και οι καλλιτέχνες Στεπάνοβα και Ροντσένκο (που εργάζονται σε πολλά καλλιτεχνικά πεδία). Ο Μέγιερχολντ είναι επίσης συνεργαζόμενος, αν όχι μέλος του LEF.

Ο Τρετιάκοφ ενσαρκώνει πληρέστερα από οποιονδήποτε άλλο το ιδανικό της ομάδας. Η εξωτερική του εμφάνιση είναι αξιοσημείωτη. Είναι πολύ ψηλός, περιβεβλημένος με μπλούζα χακί και τσόχινο παντελόνι ιππασίας με δερμάτινες μπότες. Μέσα απ' τα κοκκάλινα γυαλιά του τα μάτια του μοιάζουν με κούκου. Το πρόσωπο και το κρανίο του είναι ξυρισμένα γουλί. Ζει σ' ένα διαμέρισμα χτισμένο στο αυστηρά λειτουργικό στυλ των Γκρόπιους και Λε Κορμπυζιέ. Το γραφείο του είναι γεμάτο βιβλία και περιοδικά για την Κίνα, τη μοντέρνα αρχιτεκτονική και το σινεμά. Σ' αυτή την εργαστηριακή ατμόσφαιρα, πίσω απ' αυτή τη μάσκα που μοιάζει με επιδεικτική αυτάρκεια, υπάρχει βαθιά σοβαρότητα και πολύ αληθινή ευαισθησία.

Ο Τρετιάκοφ ήταν κάποτε φουτουριστής ποιητής. Για ένα διάστημα μετά την επανάσταση ήταν καθηγητής ρώσικης λογοτεχνίας στο Πεκίνο. Πέρα από τα ποιήματά του έχει γράψει κι ένα πολύ αξιόλογο θεατρικό -Ούρλιαξε, Κίνα!- που παίζονταν δυο χρόνια στο θέατρο Μέγιεχολντ με πολύ μεγάλη επιτυχία. Το Ούρλιαξε, Κίνα! μεταφράστηκε για το θέατρο Πισκατόρ στο Βερολίνο και η παραγωγή θα προχωρήσει σίγουρα αν ο Όσκαρ Πισκατόρ καταφέρει να επιβιώσει της πρόσφατης χρεοκοπίας του. Το έργο, που είναι, φυσικά, προπαγάνδα, δείχνει τη γαλήνια νηφαλιότητα των Κινέζων κούληδων να διαταράσσεται από τις μεγάλες Αγγλοαμερικανικές επιχειρήσεις. Δυστυχώς η παραγωγή του θεάτρου Μέγιερχολντ αδυνατίζει τη δραματουργική δύναμη εισάγοντας μια παιδαριώδη καρικατούρα των Εγγλέζων ανταγωνιστών που παρουσιάζονται σαν ηλίθιοι τους οποίους είναι αδύνατο να εμπιστευτεί κανείς. Καμιά σχέση με τις προθέσεις του Τρετιάκοφ.

Πιο σημαντικό, τόσο σαν έκφραση του LEF όσο και σαν έργο τέχνης, είναι η νέα μελέτη του Τρετιάκοφ για την προσωπική ιστορία ενός αγοριού από την Κίνα. Κάθε μέρα επί μήνες ο Τρετιάκοφ μιλούσε με το αγόρι, ρωτούσε, εξέταζε, χρησιμοποιούσε σαν υπόβαθρο τη δική του βαθιά γνώση της Κινέζικης ζωής. Το δημοσιευμένο αποτέλεσμα θα αποκαλεστεί χαρακτηριστικά βιο-συνέντευξη, ένας όρος επιστημονικός και με δημοσιογραφική χροιά. Το πρώτο μέρος έχει ήδη εκδοθεί σε 180.000 αντίτυπα. Με τέτοια μέσα μπορεί η Ρωσία να γνωρίσει την Κίνα και παράλληλα η Ρώσικη λογοτεχνία να εμπλουτιστεί μ' ένα πολύ προσεκτικό και ενδεχομένως σπουδαίο βιογραφικό ντοκουμέντο.

Τώρα που η Κινέζικη βιο-συνέντευξη έχει ολοκληρωθεί ο Τρετιάκοφ στρέφει την προσοχή του ολοένα στον κινηματογράφο. Θέλει να γίνει σκηνοθέτης. Αλλά μέχρι αυτό να είναι εφικτό βρίσκει μια μερική ικανοποίηση στη συγγραφή πολύ διεισδυτικών κριτικών ρώσικων ταινιών.

Ο Ροντσένκο έγινε αρχικά γνωστός γύρω στο 1915 ως ένας από τους ηγέτες των Σουπρεματιστών, ζωγράφων που μέσα σε λίγα χρόνια θα έφερναν τη διαλεκτική και την πρακτική του κυβισμού σε μια καθαρή γεωμετρία πολύ τελειότερη από τα έργα του Γκλεζέ ή ακόμα και του Πιτ Μοντριάν. Σήμερα ο Ροντσένκο πιστεύει ότι η μεγαλύτερη αρετή του έγκειται στο ότι ήταν ο πρώτος που αποτίναξε την ατροφική τέχνη της ζωγραφικής, όπως ξεφορτώνεται κανείς μια απόφυση. Από αυτόν τον αναχρονισμό στράφηκε σε πολλά μέσα: ξύλο, μέταλλο, χαρτόνι, από τα οποία έφτιαχνε "κατασκευές", εφημερίδες και φωτογραφίες, απ' τις οποίες συνέθετε φωτομοντάζ και αφίσες. Ο κονστρουκτιβισμός του έφερε πρακτικούς καρπούς, την ανάπτυξη στη Ρωσία μιας μοντέρνας παράδοσης στο σχεδιασμό επίπλων. Ο εσωτερικός χώρος μιας εργατικής λέσχης του Ροντσένκο στην έκθεση του 1925 στο Παρίσι ξεχώριζε για την αυθεντικότητά της μέσα στ' άλλα γλυκερά έργα "καλλιτεχνικής διακόσμησης".

Στις καθαρά εικαστικές τέχνες ο Ροντσένκο πέρασε γρήγορα από το φωτομοντάζ -τη σύνθεση τμημάτων φωτογραφιών- στην ίδια τη φωτογραφία με τρομακτική επιτυχία. Είναι επίσης ένας εξαιρετικός σχεδιαστής βιβλίων και περιοδικών. Τελικά τον κέρδισε ο κινηματογράφος. Το 1927 σχεδίασε σκηνικά για την ταινία του Ομπολέσκι Albidum. Τώρα ελπίζει σύντομα να γίνει σκηνοθέτης. 

Είδαμε ότι και ο Τρετιάκοφ και ο Ροντσένκο τραβήχτηκαν στο σινεμά. Πράγματι, για να παραφράσουμε τον Ουόλτερ Πάτερ, όλες οι τέχνες στη Ρωσία, συμπεριλαμβανομένης της μουσικής, τείνουν συνεχώς προς τις συνθήκες του κινηματογράφου. Η λέξη kinomontage -με τη μορφή του σινεμά- πρωτοχρησιμοποιήθηκε, νομίζω, στη Ρωσία. Ο Λένιν ήτανε μάντης όταν δήλωνε ότι "για μας απ' όλα τα είδη τέχνης το σινεμά είναι το πιο σημαντικό". Είναι κατάλληλο τότε να αναφέρουμε, σαν τρίτο εκπρόσωπο του LEF, το Σεργκέι Αϊζενστάιν, τον πιο εξέχοντα από τους Ρώσους σκηνοθέτες του κινηματογράφου.

Ο Αϊζενστάιν γράφει για τον εαυτό του:

"Από άποψη εκπαίδευσης, είμαι πολιτικός μηχανικός και μαθηματικός. Προσεγγίζω τη φιλμογραφία με τον ίδιο εν πολλοίς τρόπο που θα προσέγγιζα τις υποδομές ενός πτηνοτροφείο ή την εγκατάσταση μιας παροχής νερού. Η οπτική μου είναι απολύτως υλιστική".

Αυτό, όπως το ξυρισμένο κεφάλι του Τρετιάκοφ και τα τσόχινα παντελόνια του είναι ειλικρινές αλλά παραπλανητικό -γιατί η μηχανική του Αϊζενστάιν ήταν καταρχήν αρχιτεκτονική και κάποτε ζωγράφιζε πίνακες- ήταν για ένα διάστημα καλλιτέχνης του επίσημου επιτελείου. Μετά από μια φουτουριστική περίοδο, πέρασε από το θέατρο Μέγιερχολντ για να γίνει σκηνοθέτης του ακροαριστερού θεάτρου Proletkult, στο οποίο ανέπτυξε θεατρική "βιο-μηχανική". Μόλις τέσσερα χρόνια πριν, στα 26 του, έκανε την πρώτη του ταινία Απεργία. Μετά ήρθε ο μεγάλος του θρίαμβος, το Ποτέμκιν, και ακολούθησε φέτος το ανώτερο αλλά λιγότερο δημοφιλές Δέκα μέρες που συγκλόνισαν τον κόσμο. Αυτές οι τρεις ταινίες αφορούν την ιστορία της επανάστασης: η τέταρτή του -που θα βγει αυτό το φθινόπωρο- έχει σκοπό να δείξει στους εκατό εκατομμύρια αδιάφορους χωρικούς τα πλεονεκτήματα των σύγχρονων γεωργικών μεθόδων.

Στο κείμενο που παρατίθεται ο Αίζενστάιν επαναλαμβάνει αυτή τη διάθεση για αποδοτικότητα και νεωτερισμό που είναι τόσο χαρακτηριστική στο LEF. Όταν συζητά την τεχνική των ταινιών του αναφέρεται συνεχώς στο Φρόιντ και το Μαρξ και στο Ρώσο πειραματικό νευρολόγο Πάβλοφ. Ξεχνά να αναφερθεί συνήθως στην εντυπωσιακή θεατρική βιβλιοθήκη του που καλύπτει τρεις αιώνες σε πέντε γλώσσες ή τη μεγάλη του αγάπη για το Ντωμιέ (που είναι και συλλέκτης των λιθογραφιών του). Χωρίς αμφιβολία ο Αϊζενστάιν είναι ειλικρινής στην αντικαλλιτεχνική κομμουνιστική, επιστημονική στάση του, αλλά και πάλι υποπτεύεται κανείς μια σύγκρουση ανάμεσα στο φυσικό ατομικιστή και στους περιορισμούς του Μαρξικού ιδανικού. Παρά την εντεινόμενη λογοκρισία, φημολογείται ότι οι Δέκα μέρες δεν είναι καλή προπαγάνδα, ούτε καν για τη Ρωσία. Είναι πολύ διακριτική, πολύ μεταφορική, πολύ αφηρημένη σε σχέση με την αλληλουχία των γεγονότων, πολύ αφρόντιστη ως προς την αφηγηματική καθαρότητα. Είναι, με άλλα λόγια, ένα πολύ καλλιτεχνικό έργο.

Δεν υπάρχει χώρος εδώ να μιλήσουμε για τα άλλα μέλη του LEF.

Ο Μαγιακόφσκι είναι ο μεγαλύτερος των φουτουριστών ποιητών, είναι πιο γνωστός εκτός Ρωσίας από όλα τα άλλα λογοτεχνικά μέλη. Ο κοφτός του στίχος θεωρείται ξεπερασμένος, αλλά ως εκδότης του LEF, του περιοδικού της ομάδας, παραμένει δύναμη. Ο Μέγιερχολντ, που το θέατρο του ήταν το σχολείο του κόσμου για δέκα χρόνια, κατηγορείται τώρα ότι έχει γεράσει και αρχίζει να επαναλαμβάνεται. Η Στεπάνοβα, η γυναίκα του Ροντσένκο, τον συναγωνίζεται ως φωτογράφος και είναι ανώτερή του σαν σχεδιάστρια σκηνικού θεάτρου. Συνθέτει την τολμηρή τυπογραφία του Sovetskoe Kino, του πιο σημαντικού ρώσικου περιοδικού για το σινεμά. Ο Μπρικ ήταν, πιστεύω, ο πρώτος κριτικός που παρότρυνε τους καλλιτέχνες να εγκαταλείψουν το καλλιτεχνικό για χάρη του πρακτικού. Η αποδομητική κριτική του Σκλόφσκι στο Πόλεμος και Ειρήνη του Τολστόι εμφανίζεται τώρα στο LEF.

Το LEF είναι κάτι παραπάνω από ένα σύμπτωμα, κάτι παραπάνω από μια έκφραση της φρέσκιας κουλτούρας ή του μετα-επαναστατικού ανθρώπου. Είναι η θαρραλέα απόπειρα να δοθεί στην τέχνη μια σημαντική κοινωνική λειτουργία σ' έναν κόσμο όπου, από μια άποψη, εκπορνεύεται εδώ και πέντε αιώνες. Το LEF σχηματίστηκε από ανθρώπους που είναι ιδεαλιστές του υλισμού, που έχουν ένα συγκεκριμένο πλεονέκτημα σε σχέση με τις Αλεξανδριανές θρησκείες της Δύσης: του σουρεαλιστές μάγους, τους εσωτεριστές ακροβάτες του λόγου, κι εκείνους τους νοσταλγικούς που εξασκούν τη νεκρομαντεία πάνω απ' τα κόκκαλα πότε του Μοντεζούμα, πότε του Λουδοβίκου Φίλιππου και πότε του Άγιου Θωμά του Ακινάτη.

Το LEF εμμένει στην ψευδαίσθηση ότι οι άνθρωποι μπορούν να ζούνε μόνο με ψωμί.