Ύλη και συνείδηση

Γιεχόσουα Γιαχότ: Τι είναι ο Διαλεκτικός Υλισμός (1965)
Μετάφραση: (από τα ρωσικά) Κλέμενς Ντουτ 
Έκδοση: Προοδευτικοί Εκδότες της Μόσχας

Αθανασία και "ψυχή"

Από αμνημονεύτων χρόνων οι άνθρωποι αναρωτιόταν γιατί μετά το θάνατο το πρόσωπο παύει να σκέφτεται, να κινείται, να μιλάει. "Αυτό συμβαίνει επειδή η ψυχή έχει εγκαταλείψει το σώμα", απαντούσαν κάποιοι. Ο θάνατος είναι ο αποχωρισμός της ψυχής από το σώμα.

Σώμα και ψυχή! Για αναρίθμητους αιώνες οι άνθρωποι προσπαθούσαν να μαντέψουν τη σχέση ανάμεσα στο σώμα και σ' αυτό που αποκαλούσαν ψυχή ή, πιο ορθά, ανθρώπινη συνείδηση. Η λύση αυτού του προβλήματος όμως αποδείχθηκε απίστευτα δύσκολη. Πώς μπορεί κανείς να μελετήσει κάτι που είναι αόρατο, άχρωμο και άοσμο, που δεν μπορεί να το ακούσει ή να το αγγίξει. Γιατί τέτοια είναι η συνείδησή μας, ο λόγος, το αίσθημα. Κανείς δεν μπορεί να νιώσει τον πόνο μου εκτός από μένα τον ίδιο. Κανείς δεν ξέρει τι σκέφτομαι εκτός αν την εκφράσω με λόγια. Τι είναι λοιπόν η σκέψη; Επί αιώνες οι ιδεαλιστές και η Εκκλησία στοχαζόταν πάνω σ' αυτά τα ζητήματα.

Η Βίβλος λέει ότι ο Θεός έπλασε τον άνθρωπο από άργιλο, από τη σκόνη του εδάφους. Αυτή η σκόνη θα παρέμενε νεκρή αν ο Θεός δεν έδινε σ' αυτή μια ψυχή. Μόνο τότε άρχισε να ζει, να κινείται, να σκέφτεται. Η πηγή της ζωής και της σκέψης, σύμφωνα με τη θρησκευτική διδασκαλία, είναι η ψυχή, η πνευματική αρχή. Είναι η "θεϊκή σπίθα" στον άνθρωπο. Χωρίς την ψυχή, το σώμα δεν μπορεί να υπάρχει, είναι νεκρό.

Αλλά η ψυχή, υποτίθεται, μπορεί μια χαρά να κάνει χωρίς το σώμα. Εισέρχεται στο σώμα με τη γέννηση και την εγκαταλείπει με το θάνατο. Μέχρι σήμερα η αναγνώριση της "ζωής πέρα από τον τάφο" είναι η κύρια βάση πάνω στην οποία στηρίζονται όλες οι θρησκευτικές αιρέσεις. Αυτό συμβαίνει επειδή είναι ακριβώς εδώ που οι κληρικοί μπορούν πιο ελεύθερα να αποχαλινώσουν τη φαντασία τους. "Ποιος μπορεί να ελέγξει τους ισχυρισμούς μας;", σκέφτονται. "Δεν υπάρχουν μάρτυρες". Πριν εννιά αιώνες ο Πέρσης επιστήμονας, φιλόσοφος και ποιητής Ομάρ Καγιάμ έκανε αυτήν ακριβώς τη διαπίστωση:

 Παράξενο, δεν είναι; Πως απ' τους μύριους που

 Πριν από μας την πύλη του Σκότους εδιάβηκαν,

 Κανένας πίσω δε γυρνά το Δρόμο να μας δείξει 

Παρά για να το μάθουμε πρέπει κι εμείς να πάμε.

Παρ' όλα αυτά "μάρτυρες" έχουν βρεθεί, αλλά θα μιλήσουμε γι' αυτό αργότερα.

Αυτό που έχει σημασία τώρα είναι να ξεκαθαρίσουμε τη φύση της ιδεαλιστικο-θρησκευτικής αντίληψης της σχέσης ανάμεσα στο υλικό και το πνευματικό. Αυτή συνοψίζεται ως εξής: 1) το πνευματικό προϋπάρχει του υλικού, 2) το πρώτο μπορεί να υπάρξει χωρίς το δεύτερο, δηλαδή δεν εξαρτάται απ' αυτό. Το υλικό είναι "θνητό", φθαρτό, ενώ το ιδεατό είναι αιώνιο, άφθαρτο.

Ας δούμε όμως κατά πόσο αυτό αληθεύει.

 Υπάρχει συνείδηση, αισθήματα, ιδέες χωρίς την ύλη;

Η συνείδηση περιλαμβάνει σκέψεις, επιθυμίες. Αυτές χαρακτηρίζουν κυρίως τα ανθρώπινα όντα. Χωρίς κάποιον που να αισθάνεται δεν υπάρχουν αισθήματα. Χωρίς κάποιον που να επιθυμεί, δεν υπάρχουν επιθυμίες. Δεν υπάρχει καμία βούληση, αν δεν υπάρχει κανείς να την εκφράσει. Πέρα από τον άνθρωπο, έξω απ' αυτόν, ούτε βούληση, ούτε αίσθημα, ούτε επιθυμία, ούτε και οποιαδήποτε άλλη εκδήλωση της συνείδησης, του λόγου, του νου, δεν υφίσταται.

Όπως γνωρίζουμε, η φύση, η ύλη, υπήρχαν ακόμη και όταν ο άνθρωπος με τη συνείδησή του, ο νους του, δεν είχε ακόμα κάνει την εμφάνισή του. Συνεπώς, είναι καθαρό ότι η φύση, η ύλη είναι πρωταρχική και η συνείδηση, ο λόγος δευτερεύων. Μπορεί να τεθεί το ερώτημα: εφόσον υπήρξαν άλλοι ζώντες οργανισμοί πριν τον άνθρωπο, αυτοί δεν διαθέταν συνείδηση; Είναι γεγονός ότι κάποια ζώα επίσης διαθέτουν μια πρωτόλεια συνείδηση. Μπορεί να έχουν για παράδειγμα την αίσθηση ενός χρώματος ή μιας οσμής κι ένα συγκεκριμένο βαθμό φαντασίας. Αλλά ακόμα κι αυτή η πρωτόλεια συνείδηση εμφανίστηκε σχετικά πρόσφατα, ταυτόχρονα με την εμφάνιση των ζώων στον πλανήτη.

Με βάση τα όσα λεχθήκαν προκύπτει ότι η φύση προϋπήρχε όχι μόνο του ανθρώπου, αλλά και όλων των υπόλοιπων ζώντων οργανισμών και ως εκ τούτου ανεξάρτητα από τη συνείδηση. Είναι πρωταρχική. Η δε συνείδηση δεν θα μπορούσε να προϋπάρχει της φύσης. Είναι δευτερεύουσα. Αυτή είναι μία από τις μείζονες αποδείξεις της υλιστικής λύσης του θεμελιώδους προβλήματος της φιλοσοφίας. Δεν είναι όμως η μόνη. Κάποιες απ' αυτές τις γνωρίζετε από την καθημερινή εμπειρία.

Έχει παρατηρηθεί από παλιά ότι ένας σοβαρός τραυματισμός οργάνου μπορεί να προκαλέσει λιποθυμία: απώλεια αισθήσεων. Η επιστήμη έχει αποδείξει ότι η λιποθυμία -η απώλεια των αισθήσεων- έρχεται σαν απόρροια της ανεπαρκούς αιμάτωσης των αγγείων του εγκεφάλου, από οξεία πάθηση του καρδιαγγειακού συστήματος, από σοβαρό τραυματισμό ή απώλεια αίματος. Άρα οι αισθήσεις εξαρτώνται από διαδικασίες που λαμβάνουν χώρα μέσα στο σώμα, τον εγκέφαλο ή το νευρικό σύστημα. Είναι πασίγνωστο ότι ένας αλκοολικός σταδιακά καταστρέφει τον οργανισμό του. Η καρδιακή λειτουργία δυσχεραίνεται, το συκώτι "τα φτύνει", το πεπτικό σύστημα επιβαρύνεται. Αυτό έχει σαν αποτέλεσμα ο αλκοολικός να χάνει τα ανθρώπινα χαρακτηριστικά του: οι αισθήσεις του θολώνουν, μπερδεύει τα λόγια του, πολλές φορές φτάνει μέχρι την πλήρη απώλεια των αισθήσεων. Η σωματική βλάβη οδηγεί στη βλάβη, ή την απώλεια, των αισθήσεων. 

Να ένα ακόμα παράδειγμα. Όλοι ξέρουν ότι αν είσαι κουρασμένος ή δεν αισθάνεσαι καλά, είναι δύσκολο να σκεφτείς. Από την άλλη, αρκεί η ξεκούραση ή η φυσική άσκηση για να νιώσεις καλύτερα και να μπορείς να σκεφτείς και πάλι καθαρά.

Επομένως, πάλι φτάνουμε στο συμπέρασμα ότι δεν υπάρχει ούτε μπορεί να υπάρξει συνείδηση χωρίς ύλη. Αλλά είναι κάθε μορφή ύλης ικανή να σκέφτεται; Αρκεί κανείς να ρίξει μια γρήγορη ματιά στον κόσμο γύρω του για να απαντήσει αρνητικά. Μια πέτρα, για παράδειγμα, δεν σκέφτεται, ούτε κανένα άψυχο αντικείμενο. Πολλοί οργανισμοί δε δίνουν κανένα σημάδι συνείδησης. Πότε λοιπόν εμφανίστηκε η συνείδηση;

Η συνείδηση είναι προϊόν ανώτερης οργάνωσης της ύλης

Η σύγχρονη επιστήμη έχει αποδείξει ότι η ζωντανή φύση προήλθε από τη νεκρή φύση Αυτό είναι ένα πολύ σημαντικό συμπέρασμα. Οι ιδεαλιστές υποστήριζαν ότι η ζωντανή φύση δεν έχει τίποτα κοινό με τη νεκρή φύση. Τα έμψυχα αντικείμενα διαφέρουν από τα άψυχα, ισχυρίζονταν. Μόνο τα τελευταία μπορούν να κινούνται, να πολλαπλασιάζονται και να αναπτύσσονται. Η διαφορά είναι πράγματι τεράστια. Δεν μπορούσε να βρεθεί τίποτα που να εξηγεί τι κοινό έχουν αυτά τα δύο. Έτσι διαμορφώθηκε η άποψη ότι οι ζωντανοί οργανισμοί ενεργοποιήθηκαν από μια "ζωτική δύναμη", που τους την έχει εμφυσήσει ο Θεός και που τους διαφοροποιεί από τη νεκρή φύση. Είναι αυτή η άποψη ορθή;

Οι ζωντανή οργανισμοί, φυσικά, διαφέρουν από τη νεκρή φύση. Ταυτόχρονα, και τα δύο αυτά συνδέονται αναπόσπαστα. Οι ζωντανοί οργανισμοί, για παράδειγμα, περιλαμβάνουν χημικά στοιχεία όπως άνθρακας, υδρογόνο, οξυγόνο, σίδηρος, φωσφόρος, κλπ, που είναι τα ίδια που συχνά απαντώνται και στη νεκρή φύση. Η σύνδεση ανάμεσα στα δύο είναι προφανής. Αναλύοντας τέτοια γεγονότα, η επιστήμη απέδειξε ότι η ζωντανή ύλη προέρχεται από τη νεκρή ύλη.

Ο Σοβιετικός επιστήμονας, Ακαδημαϊκός Οπάριν έχει αναπτύξει μια υλιστική επιστημονική υπόθεση για την προέλευση της ζωής στη Γη από μη έμβια ύλη. Όμως, η προέλευση της ζωής στη Γη, του πρώτου κυττάρου, δε σημαίνει και την εμφάνιση της συνείδησης. Μόνο οι πρώτες απαρχές της συνείδησης εμφανίστηκαν ταυτόχρονα με τη ζωή.

Η συνείδηση συνδέεται με τη νευρική δραστηριότητα μιας ορισμένης περιοχής των μεγάλων ημισφαιρίων του εγκεφάλου. Όπως έδειξαν οι Ρώσοι επιστήμονες Ιβάν Σεχένοφ (1829-1905) και Ιβάν Πάβλοφ (1849-1936) βασίζεται στις φυσιολογικές διεργασίες που λαμβάνουν χώρα στις υψηλότερες δομές του εγκεφάλου. Αυτές οι δομές του εγκεφάλου είναι προϊόν μακράς εξελικτικής ιστορίας, κατά τη διάρκεια της οποίας το νευρικό σύστημα αναπτύχθηκε και η δραστηριότητά του έγινε πιο σύνθετη. Η συμπεριφορά των ζώων επίσης αναπτύχθηκε και έγινε πιο σύνθετη ώσπου τελικά εμφανίστηκε ο ανθρώπινος εγκέφαλος και η ανθρώπινη συνείδηση.

Οι υψηλότερες δραστηριότητες της νευρικής λειτουργίας συνδέονται με το φλοιό των μεγάλων ημισφαιρίων του εγκεφάλου. Αυτό φαίνεται καθαρά από τη συγκριτική μελέτη της ανάπτυξης του νευρικού συστήματος και της ανάλογα αυξανόμενης συνθετότητας της συμπεριφοράς των ζώων. Στα ψάρια, για παράδειγμα, λόγω της απουσίας εγκεφαλικού φλοιού συναντάμε μόνο τα πιο απλά αντανακλαστικά. Τα αντανακλαστικά των πουλιών είναι πολύ πιο σύνθετα, αφού διαθέτουν ένα στοιχειώδη φλοιό. Τα αντανακλαστικά των σκύλων είναι ακόμα πιο σύνθετα, γιατί έχουν πολύ πιο αναπτυγμένο φλοιό. Όσο για τους ανθρωποειδείς πιθήκους η κάθε τους εκούσια κίνηση εξαρτάται από το φλοιό των μεγάλων ημισφαιρίων. Παρόλα αυτά στην περίπτωση των ζώων δεν μπορούμε να μιλάμε για σκέψη με την αληθινή έννοια του όρου. Η σκέψη, η ανθρώπινη σκέψη, συνδέεται με την ανάδυση, κατά τη διάρκεια της εξελικτικής διαδικασίας, της υψηλότερης μορφής κίνησης της ύλης, αυτής του ανθρώπινου εγκεφάλου.

Ώστε, η συνείδηση είναι προϊόν μόνο της ανώτερης οργάνωσης της ύλης, προϊόν της δραστηριότητας του εγκεφάλου. Η συνείδηση είναι μια λειτουργία του εγκεφάλου. Δεν μπορεί να υπάρξει χωρίς τον εγκέφαλο, που είναι το υλικό της υπόβαθρο. Γράφει ο Σεχένοφ: "Όλος ο απεριόριστος κόσμος της ανθρώπινης συνείδησης, ο λόγος, το συναίσθημα, η βούληση, διοικούνται από τη δραστηριότητα των μεγάλων ημισφαιρίων". Ο Πάβλοφ, συνεχιστής του έργου του Σεχένοφ, έδειξε ότι η πνευματική δραστηριότητα βασίζεται σε υλικές διεργασίες που λαμβάνουν χώρα μέσα στον ανθρώπινο εγκέφαλο. Αυτές είναι φυσιολογικές διεργασίες που εντοπίζονται στα μεγάλα ημισφαίρια του εγκεφάλου. "Η εγκεφαλική δραστηριότητα", γράφει ο Πάβλοφ, "είναι αποτέλεσμα της φυσιολογικής λειτουργίας μιας ορισμένης μάζας του εγκεφάλου.   

Άλλη μια απόδειξη για τη μη ύπαρξη της ψυχής

Ας ξεκινήσουμε την ιστορία αυτής της ενδιαφέρουσας περίπτωσης με τα ίδια τα λόγια του ήρωά της. "Λίγο μετά το θάνατό μου επέστρεψα στο σπίτι μου και μπήκα στην τεχνική σχολή", αφηγείται ο Β.Ντ. Τσερεπάνοφ ανακαλώντας ένα πολύ σημαντικό επεισόδιο της αυτοβιογραφίας του. Αυτό συνέβη ως εξής.

Ο Τσερεπάνοφ, ένας Σοβιετικός στρατιώτης, τραυματίστηκε πολύ σοβαρά κατά τη διάρκεια του τελευταίου πολέμου. "Οξεία απώλεια αίματος, καταπληξία τρίτου βαθμού", είπαν οι γιατροί. Στο νοσοκομείο η κατάστασή του πήγαινε απ' το κακό στο χειρότερο. Είχε χάσει τις αισθήσεις του. Ύστερα από κάποιο διάστημα, το ιστορικό του ασθενούς αναφέρει: "Θάνατος από σοβαρή απώλεια αίματος και καταπληξία, 19:41, 3 Μαρτίου 1944". Ο ασθενής ήταν νεκρός. Τότε όμως ο χειρούργος Καθηγητής Νεγκόφσκι έκανε επίσκεψη στο νοσοκομείο στο πλαίσιο της περιοδείας του σε νοσοκομεία πρώτης γραμμής με μια ομάδα γιατρών και με ειδικά πολύπλοκα μέσα επανέφεραν τον Τσερεπάνοφ στη ζωή. Η καρδιά του ανέκτησε τους χτύπους της, η αναπνευστική λειτουργία αποκαταστάθηκε. 

Μετά ρώτησαν τον πρώην νεκρό αν ήξερε τι του είχε συμβεί και απάντησε: "Ναι, με επανέφεραν απ' τον άλλο κόσμο, γιατί ήμουν νεκρός". "Τι είδες στον άλλο κόσμο;". Έχασα τις αισθήσεις μου πριν πεθάνω και δεν τις επανέκτησα παρά μόνο μετά την επέμβαση... Κοιμόμουνα κατά τη διάρκεια του θανάτου μου". 

Οπότε, ένας μάρτυρας επέστρεψε από τον "άλλο κόσμο" χωρίς να έχει ανακαλύψει τίποτα γι' αυτόν! Αν ο θάνατος είναι η μερίδα της ψυχής στον "άλλο κόσμο", τότε η ανάσταση του Τσερεπάνοφ έπρεπε να σημαίνει την "επιστροφή" της ψυχής του από εκείνο τον κόσμο. Δε συνέβη όμως τίποτα τέτοιο.

Εξετάστε προσεκτικά αυτό το παράδειγμα. Τι συνέβη στην πραγματικότητα; Όσο ο οργανισμός ζούσε κι εργαζόταν η συνείδηση ήταν επίσης ενεργή. Τότε, σαν αποτέλεσμα σοβαρής απώλειας αίματος ο ανθρώπινος οργανισμός έχασε ένα κρίσιμο ποσοστό των ζωτικών λειτουργιών του και μετά απ' αυτό η συνείδησή του εξαφανίστηκε. Ο άνθρωπος αυτός πέθανε, αλλά η συνείδησή του δε μεταφέρθηκε στον "άλλο κόσμο". Απλά εξαφανίστηκε με την εξαφάνιση των ζωτικών λειτουργιών του οργανισμού του. Κατόπιν, οι γιατροί εγχείρισαν το σώμα του με καθαρά υλικά μέσα και η συνείδηση αποκαταστάθηκε!

Δεν μπορεί παρά να αποδεχθεί κανείς ότι αυτό αποτελεί απόδειξη ότι η συνείδηση εξαρτάται από το σώμα, στην πραγματικότητα απ' τον εγκέφαλο. Αυτό επιβεβαιώνεται από το γεγονός ότι η ζωή μπορεί να αποκατασταθεί αν ο θάνατος έχει επέλθει μονάχα 5 με λεπτά πριν. Με την παρέλευση μεγαλύτερου χρόνου αυτή η διαδικασία που λαμβάνει χώρα στο εσωτερικό του εγκεφάλου θα έχει οδηγήσει στην οριστική καταστροφή του. Σε μια τέτοια περίπτωση, η καρδιακή λειτουργία μπορεί να επανέλθει, άλλα όχι η λειτουργία του εγκεφάλου, στο εσωτερικό του οποίου η μη αναστρέψιμη διαδικασία έχει ήδη ολοκληρωθεί. Η συνείδηση έχει χαθεί αμετάκλητα επειδή η λειτουργία του εγκεφάλου έχει οριστικά διακοπεί.Έτσι η επιστήμη μάς εξοπλίζει με ένα ακόμη επιχείρημα που επιβεβαιώνει την εξάρτηση της συνείδησης από την ύλη.

Ο Ρώσος επαναστάτης δημοκράτης Χέρζεν έγραφε ότι ο ισχυρισμός ότι η συνείδηση μπορεί να υπάρξει χωρίς το σώμα είναι σαν να λέμε ότι μια μαύρη γάτα θα μπορούσε να εγκαταλείψει το δωμάτιο αφήνοντας πίσω το μαύρο της χρώμα. Όπως ένα χελιδόνι δεν μπορεί να πετάξει χωρίς φτερά έτσι και η ψυχή δεν μπορεί να υπάρξει χωρίς το σώμα. Το σώμα σαπίζει και μαζί του σαπίζει και "η ψυχή", δηλαδή η συνείδηση.

Ποια είναι τότε η φύση της σκέψης που παράγεται από τον εγκέφαλο;

Η σκέψη είναι η αντανάκλαση της πραγματικότητας

Πάρτε κάθε σκέψη, κάθε λόγο, όπως: "Βλέπω μια σημύδα" ή "Το σχέδιο εκπληρώθηκε 107%". Είναι ευνόητο ότι αυτό που έχουμε στο μυαλό δεν είναι η σημύδα αλλά η έννοια της σημύδας, για την πραγματικότητα όχι ένα σχέδιο αλλά την έννοια ενός σχεδίου. Με άλλα λόγια έχουμε στο μυαλό μας έννοιες των αντικειμένων και των φαινομένων που έχουμε συναντήσει στον κόσμο. Κάθε σκέψη περιλαμβάνει τέτοιες έννοιες. Στη δήλωση "το χιόνι είναι άσπρο", για παράδειγμα,  η σκέψη εκφράζεται από τις έννοιες που εμπεριέχονται στις λέξεις "άσπρο" και "χιόνι". Από που προέρχονται αυτές οι έννοιες; Προέρχονται από τη ζωή. Από την πραγματικότητα. Το χιόνι είναι όντως άσπρο. Τα αντικείμενα υπάρχουν αντικειμενικά και είναι η βάση των εννοιών που σχηματίζουμε απ' αυτά. Η σημύδα πρώτα υπάρχει, και μετά αποκτά έννοια. Άρα οι έννοιες είναι δευτερεύουσες. Η πραγματικότητα προηγείται της αντανάκλασής της στη σκέψη. Γι' αυτό ο Λένιν αποκαλούσε τη σκέψη αντίγραφο, αντανάκλαση ή φωτογραφία της πραγματικότητας. Η πραγματικότητα αναπαράγεται, αντιγράφεται, φωτογραφίζεται στη σκέψη.

Εξηγήσαμε ότι η φύση, η ύλη, υπήρχε σε μία εποχή που δεν υπήρχε συνείδηση, επειδή δεν είχε ακόμα αναδυθεί. Η ανθρώπινη συνείδηση εξαρτάται από την κατάσταση του οργανισμού, το νευρικό του σύστημα. Η σκέψη εκτελείται από τον εγκέφαλο, που είναι το όργανο της σκέψης: συνείδηση είναι η λειτουργία του εγκεφάλου. Η συνείδηση αντικατοπτρίζει το ον, γι' αυτό το ον είναι πρωτεύων και η συνείδηση δευτερεύουσα, παράγωγο του όντος.

Κριτική του χυδαίου υλισμού

Πρέπει να τονιστεί ότι η απλή αναγνώριση της δευτερεύουσας φύσης της συνείδησης δεν είναι αρκετή. Είναι σημαντικό να γνωρίζουμε και τη φύση της επακριβώς, αφού υπάρχουν υλιστές που παραδέχονται τη δευτερεύουσα φύση της συνείδησης αλλά δεν επιτυγχάνουν να δώσουν μια ορθή εξήγηση όσον αφορά τη φύση της. Λένε ότι ο εγκέφαλος εκκρίνει σκέψη όπως το συκώτι εκκρίνει χολή. Κατά την άποψή τους, η σκέψη είναι μια έκκριση του εγκεφάλου, που την παράγει και την εκκρίνει όπως ακριβώς οι ενδοκρινείς αδένες παράγουν και εκκρίνουν άλλες ουσίες απαραίτητες για τη φυσιολογική δραστηριότητα του οργανισμού. Οι φιλόσοφοι που έχουν αυτή την άποψη για τη σκέψη καλούνται χυδαίοι υλιστές, γιατί αντιλαμβάνονται τη σκέψη με έναν πρόχειρο, χυδαίο, υπεραπλουστευμένο τρόπο. Αυτή η άποψη υποστηρίχθηκε το 19ο αιώνα από τους Γερμανούς φιλοσόφους Καρλ Φογκτ και Λούντβιχ Μπύχνερ κι από τον Ολλανδό φιλόσοφο Γιάκομπ Μάλεσκοτ. Ο Ένγκελς τούς αποκαλούσε φθηνούς μικροπωλητές του υλισμού.

Μερικοί σύγχρονοι αστοί φιλόσοφοι ακολουθούν τα βήματά τους, αλλά δεν είναι οι μόνοι. Κάποιοι Βρετανοί γιατροί, για παράδειγμα, διαβεβαιώνουν ότι έχουν καταφέρει να "μετρήσουν το βάρος της ψυχής". Λένε ότι ζυγίζει 30 γραμμάρια. Αυτή είναι μια χυδαία αντίληψη γιατί η όλη περίπλοκη διαδικασία της σκέψης περιορίζεται έτσι χοντροκομμένα σε μία ύλη βάρους 30 γραμμαρίων. Η συνείδηση εδώ ταυτίζεται με την ύλη. Αν αυτή είναι η περίπτωση, τότε γιατί δε φαίνεται; Ξεκινώντας κανείς από μια τέτοια αντίληψη, είναι απίθανο να καταλάβει τι είναι οι επιθυμίες μας, η βούληση και οι σκέψεις μας. Γιατί είναι μιας φύσης ιδεατής παρά υλικής. Και η φαντασία δεν είναι απλά μη υλική, αλλά μπορεί να εμπεριέχει και πράγματα που δεν υπάρχουν καθόλου στη φύση. Ο χυδαίος υλισμός δεν μπορεί να απαντήσει αυτά τα ερωτήματα.

Οι ιδεαλιστές προσπαθούν να υπερβάλλουν τη σημασία των χυδαίων υλιστών προκειμένου να απαξιώσουν τον υλισμό συνολικά. Έτσι, οι σύγχρονοι αστοί φιλόσοφοι, ο Γουιλράιτ και ο Χόσπερς υποστηρίζουν ότι ο υλισμός αναγνωρίζει μόνο αυτό που είναι υλικό και αρνείται την ύπαρξη του πνευματικού, του συνειδότος, της ανθρώπινης βούλησης. Με άλλα λόγια, ταυτίζουν τη θέση των χυδαίων υλιστών Φογκτ-Μπύχνερ-Μάλεσκοτ με τη Μαρξιστική-Λενινιστική θεωρία. Δεν θα μπορούσαν να πέφτουν περισσότερο έξω. Ο διαλεκτικός υλισμός δεν έχει τίποτα κοινό με το χυδαίο υλισμό. Η αντίληψή του για την ουσία και τη σημασία του νου και της συνείδησης δεν στρέφεται μόνο ενάντια στους ιδεαλιστές, αλλά εξίσου και στους χυδαίους υλιστές.

Ο Λένιν έκανε αιχμηρή κριτική στους χυδαίους υλιστές γι' αυτή την ταύτιση ύλης και συνείδησης. Έδειξε ότι η φύση της συνείδησης δεν είναι υλική. Είναι αντίγραφο, εικόνα, τη πραγματικότητας. Αλλά ο εγκέφαλος δεν αντικατοπτρίζει ή φωτογραφίζει την πραγματικότητα όπως μια κοινή κάμερα. Η πραγματικότητα μετατρέπεται μέσα στον ανθρώπινο εγκέφαλο με την έννοια ότι δεν είναι τα ίδια τα αντικείμενα που βρίσκονται εκεί, αλλά η ιδεατή τους εικόνα. Ο Μαρξ έγραψε για τη σκέψη μας: "Το ιδεατό δεν είναι κάτι άλλο από την αντανάκλαση του υλικού κόσμου στον ανθρώπινο νου που μεταφράζεται κάτω από τη μορφή της σκέψης".

Είδαμε ότι η ανθρώπινη συνείδηση είναι ιδιότητα της ανώτερης οργάνωσης της ύλης, του εγκεφάλου, να αντανακλά την πραγματικότητα. Η σκέψη δεν πρέπει να συγχέεται με τις διεργασίες που λαμβάνουν χώρα στο εσωτερικό του εγκεφάλου. Αυτές οι διεργασίες είναι η υλική βάση της σκέψης. Αλλά η ίδια η σκέψη είναι ένα πιο περίπλοκο φαινόμενο από τις φυσιολογικές διεργασίες που λαμβάνουν χώρα στο εσωτερικό του εγκεφάλου. Η συνείδηση, η σκέψη, είναι η υψηλότερη μορφή κίνησης της ύλης.

Η ανθρώπινη σκέψη είναι ριζικά διαφορετική απ' αυτό που κάποιες φορές μάλλον λανθασμένα αποκαλείται "σκέψη" στα ζώα.

Σκέψη και λόγος

Πειράματα με πιθήκους έχουν παράσχει ενδιαφέροντα ευρήματα. Ένα μήλο τούς προσφέρεται αλλά δεν μπορούν να το πιάσουν εξαιτίας μιας φωτιάς που τους εμποδίζει την πρόσβαση. Παρ' όλα αυτά, ο πίθηκος "μαθαίνει" ότι μπορεί να πάρει νερό από ένα βαρέλι που βρίσκεται κάπου κοντά, να σβήσει τη φωτιά και να τσακώσει το μήλο. Και πράγματι τα καταφέρνει μ' αυτό τον τρόπο. Μετά ο πίθηκος βρίσκεται αντιμέτωπος με νέες συνθήκες. Το μήλο είναι πάνω σε μια σανίδα μέσα σε μια λιμνούλα κι ένα βαρέλι με νερό βρίσκεται σε μια απόσταση. Ο σκοπός είναι πάλι ο ίδιος: να σβήσει τη φωτιά και να πιάσει το μήλο. Ο πίθηκος για να πάρει νερό αρκεί να απλώσει το χέρι του, η σανίδα είναι περιτριγυρισμένη από νερό. Προτιμά όμως να κάνει τον κόπο να πάει να φέρει το βαρέλι με "το" νερό.

Τι δείχνει αυτό το πείραμα; Δείχνει ότι οι πίθηκοι δεν έχουν σχηματίσει την έννοια του νερού, οι γενικές του ιδιότητες παραμένουν άγνωστες σ' αυτούς. Η σκέψη του πιθήκου σχετίζεται απευθείας με τα αντικείμενα που τον περιβάλουν. Επιπλέον, η σκέψη είναι αδύνατη γι' αυτόν χωρίς την απευθείας συσχέτιση με αυτά. Άρα, ο πίθηκος "σκέφτεται" μόνο όταν τα αντικείμενα βρίσκονται μπροστά του. Μετά ανακαλύπτει τη στοιχειώδη συσχέτιση μεταξύ τους. Αλλά αν τα αντικείμενα δεν βρίσκονται μπροστά του, δεν μπορεί να "σκεφτεί".

Η ανθρώπινη σκέψη, από την άλλη, είναι ποιοτικά διαφορετική. Αποκτά γνώση των αντικειμένων στην πορεία της εργασίας και της επιστημονικής δραστηριότητας και μελέτης των ιδιοτήτων τους. Παρατηρεί ότι το νερό στο βαρέλι, στη λιμνούλα, στο πηγάδι, στο ποτάμι, κτλ, έχει τις ίδιες ιδιότητες, την ικανότητα να σβήνει τη φωτιά, για παράδειγμα. Σχηματίζει την έννοια του "νερού". Δεν είναι το νερό που βρίσκεται σε κάποιο ορισμένο σημείο, αλλά το νερό γενικά. Είναι μια αφηρημένη έννοια. Σ' αυτή την περίπτωση, ο άνθρωπος αφαιρεί από τις συγκεκριμένες μορφές, από τα διακριτά αντικείμενα, και απομονώνει τις κοινές τους ιδιότητες. Αυτές χαρακτηρίζουν το αντικείμενο που περιλαμβάνεται στην έννοια που εξετάζεται.

Όταν μιλάμε για την έννοια του "δέντρου", μας ενδιαφέρουν οι γενικές ιδιότητες που χαρακτηρίζουν ένα οποιοδήποτε δέντρο, και όχι αυτές ενός συγκεκριμένου δέντρου που βλέπει κανείς απ' το παράθυρό του. Κάνουμε μια αφαίρεση από τα πραγματικά δέντρα. Γι' αυτό και αυτή η έννοια αποκαλείται αφηρημένη. Είναι αυτή η χαρακτηριστική λειτουργία της ανθρώπινης σκέψης, ο αφηρημένος χαρακτήρας της, που είναι απροσπέλαστος στα ζώα. Γιατί αυτό;

Ο λόγος είναι ότι η ανάπτυξη του ανθρώπινου εγκεφάλου από την πρώιμη παιδική ηλικία εξελίσσεται κάτω από την αποφασιστική επίδραση της γλώσσας. Όταν περίπου κατά τον ένατο μήνα της ζωής του το μωρό επαναλαμβάνει τη λέξη "μαμά" αυτό είναι σίγουρα σημάδι ότι αρχίζει να διακρίνει το τι συμβαίνει στον κόσμο. Πώς συμβαίνει αυτό; Βασίζεται σε δυο πηγές: στη φτωχή εμπειρία ζωής ενός μικρού παιδιού και στα λόγια των ανθρώπων γύρω του. 

Ένα παιδί παίζει με μια μπάλα. Ανακαλύπτει ότι είναι στρόγγυλη και μαλακή. Παίζει με διάφορα είδη μπάλας, κίτρινες, πράσινες, κλπ, και κάθε φορά αντιλαμβάνεται αυτές ως "αυτή η μπάλα". Εν καιρώ η λέξη "μπάλα" του φέρνει στο νου την ιδέα "της μπάλας γενικά". Τώρα πια γνωρίζει την έννοια της "μπάλας". Εκφράζεται με μια λέξη. Η σκέψη μας επίσης εκφράζεται με λόγια. Έχουμε ήδη όμως δείξει ότι οι σκέψεις μας είναι αφηρημένες, λαμβάνουν χώρα στη βάση γενικών εννοιών.

Τι μας κάνει να μπορούμε να γινόμαστε αφαιρετικοί, να απομονώνουμε τα βασικά χαρακτηριστικά ενός αντικειμένου από το ίδιο το αντικείμενο; Είναι οι λέξεις, τα λόγια, που μας δίνουν αυτή τη δυνατότητα. Η λέξη "μπάλα" υποδεικνύει ότι μιλάμε για μπάλα γενικά, όχι απλά για μια συγκεκριμένη μπάλα. Η αφηρημένη σκέψη δεν μπορεί να εκφραστεί παρά μόνο με λόγια.

Από την παιδική ηλικία η ανθρώπινη συνείδηση σχηματίζεται στη βάση των λέξεων, της γλώσσας, γιατί οι σκέψεις μας εκφράζονται μέσω αυτών. Στην πορεία σταδιακά εμφανίζεται κάτι που είναι χαρακτηριστικό μόνο στον άνθρωπο: η σκέψη αναπτύσσει χαλαρούς δεσμούς με την ομιλία. Η ανθρώπινη συνείδηση, η σκέψη είναι αδιαχώριστη από την ομιλία. Μια ακατάλυτη οργανική ενότητα γλώσσας και σκέψης εγκαθίσταται.

Η κοινωνική φύση της συνείδησης και του λόγου 

Το ακόλουθο παράδειγμα μπορεί να μας βοηθήσει να βρούμε τη σωστή απάντηση. Η ιστορία έχει καταγράψει αρκετά παραδείγματα παιδιών που ανατράφηκαν από λύκους. Μια τέτοια περίπτωση ανακαλύφθηκε στην Ινδία το 1956. Μια λύκαινα άρπαξε ένα κοριτσάκι που δεν ήταν ούτε τριών χρόνων. Όταν βρέθηκε μετά από χρόνια, το κοριτσάκι έτρεχε στα τέσσερα, μιμούνταν θορύβους των ζώων και, φυσικά, δεν μπορούσε να μιλήσει. Δεν αποτελεί έκπληξη ότι το κορίτσι αντέγραφε τα ζώα σε όλα, υπάρχει όμως μια περίεργη λεπτομέρεια. Όλες οι προσπάθειες να μάθουν το κορίτσι να μιλάει κατέληξαν σε αποτυχία. Το ανθρώπινο χαρακτηριστικό του μικρού κοριτσιού, η συνείδηση, δεν αποκαταστάθηκε. Δεν μπόρεσε να προσαρμοστεί στις νέες συνθήκες ζωής και πέθανε (ούτε ένα παιδί από τα γνωστά περιστατικά αυτά του είδους δεν επέζησε πέρα από την παιδική ηλικία).

Εδώ τίθεται το εξής ζήτημα. Το κορίτσι είχε γεννηθεί με ένα φυσιολογικό ανθρώπινο εγκέφαλο. Μεγαλώνοντας, εγκέφαλός της επίσης μεγάλωνε. Γιατί τότε αποδείχτηκε τόσο απελπιστικά καθυστερημένη στην ικανότητα να σκέφτεται; Με βάση αυτά που έχουμε πει προηγούμενα, μπορείτε να απαντήσετε και μόνος σας. Δεν αρκεί προφανώς να έχεις ένα βιολογικά φυσιολογικό εγκέφαλο για να έχεις αυτομάτως και ανθρώπινη συνείδηση. Χρειάζεται επίσης να ζεις σε μια κοινωνία, συλλογικά. Έξω από τη συλλογικότητα δεν υπάρχει ανθρώπινη σκέψη. Αυτή εμφανίζεται σαν αποτέλεσμα της ανθρώπινης ζωής στην κοινωνία. Η σκέψη μπορεί να εμφανιστεί μόνο όταν, από τη μία, αντανακλά τη φύση, και από την άλλη, όταν ο άνθρωπος συνάπτει ορισμένες σχέσεις με άλλους ανθρώπους στην πορεία της εργασίας, των παραγωγικών δραστηριοτήτων. Η εργασία έφτιαξε τον άνθρωπο, την ανθρώπινη κοινωνία. Είναι μέσω της εργασίας, των δημιουργικών δραστηριοτήτων, που ο ανθρώπινος εγκέφαλος, η συνείδησή του, αναπτύχθηκε. Γι' αυτό ο Μαρξ τονίζει ότι από την απαρχή της η συνείδηση είναι κοινωνικό προϊόν και θα παραμείνει τέτοιο όσο υπάρχουν άνθρωποι. Η συνείδηση είναι το προϊόν της ανθρώπινης ζωής μέσα στην κοινωνία.

Κάτι που σημαίνει ότι έξω από την κοινωνία δεν μπορεί να υπάρξει συνείδηση, όπως δεν μπορεί να υπάρξει ούτε γλώσσα ούτε ομιλία. Η γλώσσα εμφανίζεται κι αναπτύσσεται μόνο μέσα από την εξέλιξη της παραγωγικής εργασίας γιατί μόνο κάτω από τέτοιες συνθήκες μπορεί ενεργητικά να επηρεάσει τη φύση. Επιδρώντας πάνω στη φύση, ο άνθρωπος αναπτύσσει επίσης τη συνείδησή του. Είναι μόνο μέσα στη διαδικασία της εργασίας που ο άνθρωπος όλο και πιο βαθιά αντανακλά αντικείμενα στη συνείδησή του, τα συγκρίνει, παρατηρεί τι είναι κοινό σ' αυτά και σχηματίζει συγκεκριμένες έννοιες. Στην πορεία της πρακτικής του δραστηριότητας, επίσης, ο άνθρωπος μελετά τις σχέσεις και τους δεσμούς που υπάρχουν μεταξύ των αντικειμένων. Έτσι, σταδιακά, καθώς αναπτύσσονταν η υλική παραγωγή, η ανθρώπινη συνείδηση επίσης αναπτύσσονταν και τελειοποιούνταν.

Ο Ένγκελς αποκάλυψε τη διαδικασία σχηματισμού της σκέψης και της γλώσσας στο δοκίμιό του με τίτλο: "Ο ρόλος της εργασίας στην εξανθρώπιση του πιθήκου". Έδειξε ότι το πρώτο βήμα στη μετάβαση από τον προγονικό ανθρωποειδή πιθηκάνθρωπο ήταν η επίτευξη του όρθιου βαδίσματος. Κι αυτό έγινε γιατί ο άνθρωπος άρχισε να χρησιμοποιεί φυσικά εργαλεία. Έτσι τα ανθρώπινα άνω άκρα απελευθερώθηκαν και άρχισαν να τελειοποιούνται μέσα από της δραστηριότητες της εργασίας, σταδιακά οδηγώντας στην ανάπτυξη του ανθρώπινου χεριού. Δεν είναι μόνο εργαλείο της δουλειάς αλλά και αποτέλεσμα της δουλειάς.

Η ενασχόληση με φυσικά εργαλεία, ωστόσο, δεν είναι ακόμη εργασία με την πραγματική έννοια της λέξης. Η ίδια η εργασία επίσης αναπτύχθηκε στην πορεία της ιστορίας. Η πραγματική εργασία άρχισε μόνο όταν ο άνθρωπος δημιούργησε τα πρώτα τεχνητά εργαλεία της δουλειάς του. Ο πίθηκος μπορεί να χρησιμοποιήσει φυσικά εργαλεία, αλλά όχι να τα φτιάξει. Η κατασκευή των πρώτων εργαλείων ωστόσο, δε σήμαινε ακόμη την εμφάνιση της ανθρώπινης κοινωνίας. Ήταν μόνο η αρχή μιας μακράς διαδικασίας που οδήγησε στο μετασχηματισμό του πιθήκου σε άνθρωπο και, ως εκ τούτου, στη διαμόρφωση της συνείδησης. Αυτή ήταν η περίοδος σχηματισμού του ανθρώπου και της ανθρώπινης κοινωνίας. 

Η ομιλία επίσης εμφανίστηκε αυτή την περίοδο. Το θέμα είναι ότι κατά τη διάρκεια της συνεργατικής παραγωγικής εργασίας, οι άνθρωποι αισθάνθηκαν την ανάγκη να μιλήσουν ο ένας στον άλλο. Αυτή η ανάγκη, είπε ο Ένγκελς, οδήγησε στην ανάπτυξη ενός κατάλληλου οργάνου. Ο ατροφικός λάρυγγας του πιθήκου υπέστη μια βαθμιαία άλλα σταθερή μετατροπή και τα όργανα του στόματος σταδιακά έμαθαν να προφέρουν τον ένα έναρθρο ήχο μετά τον άλλο. Έτσι εμφανίστηκε ο έναρθρος λόγος, η γλώσσα, σαν μέσο ανταλλαγής σκέψεων, σαν μέσο επικοινωνίας μεταξύ των ανθρώπων, σαν το υλικό περίβλημα της σκέψης.

Η ενότητα γλώσσας και σκέψης είναι συνακόλουθη της ιδιαίτερης φύσης της τελευταίας. Είναι μόνο μέσα απ' τα λόγια που η σκέψη, ας το πούμε έτσι, πραγματοποιείται. Ενώ μέσα στο κεφάλι του ανθρώπου η σκέψη είναι, ας πούμε, νεκρή και απροσπέλαστη για τους άλλους ανθρώπους. Γι' αυτό ο Μαρξ επισήμανε ότι η γλώσσα είναι η άμεση πραγματικότητα της σκέψης. Αυτό σημαίνει ότι η σκέψη δεν υπάρχει έξω από το υλικό περίβλημα της γλώσσας. Ακόμα και όταν δεν εκφράζουμε τη σκέψη μας φωναχτά, αλλά μόνο σκεφτόμαστε από μέσα  μας, εξακολουθούμε να την ντύνουμε με το ρούχο του λόγου, της γλώσσας. Χάρη στη γλώσσα, οι σκέψεις δεν παίρνουν απλά σχήμα, αλλά μεταδίδονται σε άλλους ανθρώπους. Και μέσω της γραφής μπορούν ακόμα και να μεταβιβάζονται από γενιά σε γενιά.

Θα ήτανε λάθος παρ' όλα αυτά να συμπεράνουμε ότι η γλώσσα και η σκέψη είναι το ίδιο ακριβώς. Είναι μέρη μιας ενότητας αλλά δεν είναι ένα και το αυτό φαινόμενο. Η σκέψη αντανακλά την πραγματικότητα. Η γλώσσα, όμως, είναι το μέσο διά του οποίου μεταφέρεται στους άλλους ανθρώπους. Η σκέψη συνδέεται απευθείας με την πραγματικότητα. Η γλώσσα συνδέεται με την πραγματικότητα όχι απευθείας αλλά μέσω της σκέψης. Αυτό θέλει να πει ότι ο εγκέφαλος απευθείας "φωτογραφίζει" φαινόμενα και τις σχέσεις του μέσα στον κόσμο, κάνοντας να αναδυθούν οι ιδέες και οι σκέψεις μας. Μέσω της γλώσσας απλά τις μεταφέρουμε στους άλλους ανθρώπους. 

Εδώ γεννάται το εξής ερώτημα. Αν οι σκέψεις αντανακλούν ή φωτογραφίζουν την πραγματικότητα, πώς μπορούμε να εξηγήσουμε την ύπαρξη της φαντασίας, του γούστου, στα οποία κανένα φυσικό αντικείμενο δεν αντιστοιχεί;

Υλισμός, όνειρο και φαντασία

Όταν δεν υπήρχε ακόμα κανένας τεχνητός δορυφόρος της Γης, ο Ρώσος επιστήμονας Κονσταντίν Τσιολκόφσκι, ο πατέρας της αστροναυτικής, το "οραματίστηκε" ήδη στα πρώτα χρόνια του τρέχοντος αιώνα. Δεν αποδεικνύει αυτό ότι η σκέψη είναι πρωταρχική και όχι δευτερεύουσα; Δεν αντιβαίνει αυτό στον υλισμό;

Ο Λένιν σημείωσε ότι η ύπαρξη της φαντασίας αναπόφευκτα φέρνει τους ανθρώπους αντιμέτωπους με τέτοια ερωτήματα. Μπορεί να σχηματιστεί η άποψη ότι σκέψη εκδηλώνεται ανεξάρτητα από την περιβάλλουσα πραγματικότητα. Εδώ βρίσκονται οι ρίζες του ιδεαλισμού: παρέχεται μία βάση για να εξαχθεί το ιδεαλιστικό συμπέρασμα ότι η σκέψη μπορεί να εκδηλωθεί ξέχωρα από την πραγματικότητα ή ακόμα και κόντρα στην πραγματικότητα. Ας δούμε αν υπάρχει καμία βάση για ένα τέτοιο συμπέρασμα.

Ας ανακαλέσουμε το ακόλουθο γεγονός. Στην αρχή του τρέχοντος αιώνα ο Λένιν έβαλε μπρος τη δημιουργία ενός κόμματος νέου τύπου. Ήταν εκείνη ακριβώς τη στιγμή που μέσα από το έργο του Τι να κάνουμε; απεύθυνε το περίφημο κάλεσμα: 'Πρέπει να ονειρευόμαστε!" Τι ονειρεύτηκε ο Λένιν; Ονειρεύτηκε ένα δυνατό Κομμουνιστικό Κόμμα. Είναι πασίγνωστο με πόση ακρίβεια αυτό το όνειρό του έγινε πραγματικότητα. Δεν πήρε πολύ καιρό για να σχηματιστεί ένα τέτοιο κόμμα. Η ίδια η ζωή, η πραγματικότητα, έδωσε σάρκα και οστά στο όνειρο του Λένιν, στην παράτολμη σκέψη του.

Τα οράματα του Τσιολκόφσκι, είχαν κι αυτά τις ρίζες τους στην πραγματικότητα, στους μαθηματικά ακριβείς υπολογισμούς του πραγματικού κόσμου, και πάνω σ' αυτή τη βάση έκανε τις λαμπρές έκανε τη λαμπρή του πρόβλεψη σχετικά με το τι κατ' ανάγκη επρόκειτο να γίνει πραγματικότητα. Οι διαστημικές πτήσεις των κοσμοναυτών έδειξαν πόσο αληθινά ήταν τα όνειρα και τα οράματα του Τσιολκόφσκι. 

Άρα βλέπουμε ότι τα όνειρα και οι φαντασίες είναι επίσης αντανάκλαση της πραγματικότητας και εκδηλώνονται μόνο στη βάση αυτής. Η πραγματικότητα δανείζει φτερά στα όνειρα.

Είναι καθαρό ότι ο υλισμός όχι απλά δεν αρνείται τα όνειρα και τη φαντασία αλλά, απεναντίας, τα εξηγεί επιστημονικά.

Ας εξετάσουμε ένα άλλο ερώτημα που συχνά γεννάται όταν στοχαζόμαστε πάνω στο πρόβλημα της σχέσης ανάμεσα στην ύλη και τη συνείδηση.

Ο υλισμός και ο πνευματικός πλούτος του ανθρώπου

Αν ο υλισμός αρνείται την ύπαρξη της ψυχής, δεν αρνείται επίσης τέτοια σημαντικά ανθρώπινα γνωρίσματα όπως συναισθήματα, πάθη, ενθουσιασμό, δηλ., ότι μπορεί να αποκαλεστεί πνευματικός πλούτος του ανθρώπου. Συνηθίζουμε να λέμε, για παράδειγμα, "Πόσο παθιασμένα παίζει" ή "Έδωσε την ψυχή του γι' αυτό το έργο". Τι άλλο έχει να δώσει αν δεν υπάρχει ψυχή; Ρωτάται. Ο Γάλλος θεολόγος Πιερ Μπιγκό γράφει ότι "ο υλισμός αρνείται την αναγνώριση των πνευματικών αξιών", γιατί αναγνωρίζει μόνο τις υλικές αξίες. Είναι αλήθεια; Όχι φυσικά! Είναι συκοφαντική δυσφήμιση του υλισμού. Οι υλιστές αρνούνται την ιδέα της ψυχής, ως ειδικής μη υλικής οντότητας. Δεν αρνούνται όμως τον εσωτερικό πνευματικό κόσμο του ανθρώπου. Ούτε αρνούνται τον πνευματικό του πλούτο. Είναι χαμηλού επιπέδου ο συγγραφέας που δεν προσπαθεί να φτάσει στην ψυχή του αναγνώστη, να επηρεάσει τα συναισθήματά του.

Ο ενεργός ρόλος της συνείδησης

Ο υλισμός, επομένως, αναγνωρίζει τη δευτερεύουσα φύση της συνείδησης, αλλά δεν αρνείται το σημαντικό της ρόλο στην ανθρώπινη ζωή. Ας εξετάσουμε αυτό το ζήτημα λεπτομερέστερα. Η ύπαρξη των ονείρων και ο υγιής ρόλος του οραματισμού είναι από μόνα τους αποδείξεις ότι η συνείδηση δεν αντιλαμβάνεται τον κόσμο παθητικά. Στην προκειμένη περίπτωση, η συνείδηση θα μπορούσε να πει κανείς ότι ξεπερνάει την πραγματικότητα, την επηρεάζει ενεργά, και υποδεικνύει τρόπους και μέσα για την αλλαγή της.

Σκεφτείτε, για παράδειγμα, τα πλάνα που σχεδιάζονται από το Κ.Κ.Σ.Ε. και το Σοβιετικό λαό. Εδώ η σκέψη, η συνείδηση, ξεπερνά την πραγματικότητα, της δείχνει το δρόμο και δίνει στο έθνος μια γιγάντια δημιουργική ώθηση. Η συνείδηση παίζει το ρόλο μιας ενεργού κινητήριας δύναμης. Εκατομμύρια εργάτες συστρατεύονται για χάρη του θριάμβου του κομμουνισμού. Είναι μ' αυτή την έννοια που ο Μαρξ είπε ότι όταν μια ιδέα καταλαμβάνει τους ανθρώπους γίνεται υλική δύναμη. Σημαίνει ότι οι άνθρωποι, εμπνευσμένη από μια μεγάλη ιδέα, είναι ικανοί για μεγάλα έργα. Έτσι γίνεται αντιληπτή και η φράση του Λένιν ότι η συνείδηση δημιουργεί τον κόσμο.

Ενώ αντανακλά την πραγματικότητα, η συνείδηση, την ίδια στιγμή είναι οδηγός για την αλλαγή της. Πάρτε τη Μαρξιστική-Λενινιστική θεωρία που έχει γίνει σήμερα μια ισχυρή υλική δύναμη στην πάλη για την ειρήνη, τη δημοκρατία και το σοσιαλισμό.

Οι ιδεαλιστές υπερβάλλουν ιδιαίτερη αυτή τη διάσταση της ανθρώπινης συνείδησης. Λένε: από τη στιγμή που η συνείδηση είναι ενεργή, είναι και πρωταρχική, βασική: είναι η συνείδηση που οδηγεί την ανθρώπινη δραστηριότητα. Ισχυρίζονται ότι η ενεργή φύση της ανθρώπινης συνείδησης σημαίνει το θρίαμβο του ιδεαλισμού. Είναι όμως έτσι; Το γεγονός ότι η συνείδηση οδηγεί την ανθρώπινη δραστηριότητα δεν σημαίνει ότι είναι πρωταρχική. Απεναντίας, κάθε σκοπός, καθήκον και σχέδιο δράσης συλλαμβάνονται από τη συνείδηση μέσα από την ίδια τη δράση, όπως έχει ήδη δειχθεί.

Ό,τι έχει ειπωθεί για τη δραστηριότητα της ανθρώπινης συνείδησης μάς βοηθάει να αναλύσουμε και να εξηγήσουμε ορθά ένα από τα πιο εκπληκτικά φαινόμενα της σύγχρονης βιομηχανίας.

Σκέψη και μηχανή

Έχετε ακούσει για τους υπολογιστές. Μπορούν να εκτελέσουν πολύ σύνθετες λειτουργίες: να μεταφράσουν από μια γλώσσα σε μια άλλη, να οδηγήσουν αεροπλάνο ή τρένο, ακόμα και να παίξουν σκάκι. Μπορούν να εκτελέσουν κάποιες λογικές λειτουργίες που είναι χαρακτηριστικές του ανθρώπινου εγκεφάλου. Αποφασίζουν ποτέ ένα τρένο πρέπει να επιβραδύνει, "θυμούνται" συγκεκριμένους χειρισμούς, κλπ. Είναι λες και το μέταλλο προικίστηκε με ανθρώπινη σκέψη.

Αλλά μπορεί να κατασκευαστεί μια μηχανή που να αντικαταστήσει ολοκληρωτικά τον ανθρώπινο εγκέφαλο; Όχι. Είναι αλήθεια ότι η μηχανή μπορεί αλάνθαστα να εκτελεί τις λειτουργίες στις οποίες την έχει προσαρμόσει ο άνθρωπος. Μπορεί ακόμα και να ανακαλύψει νέα γεγονότα, άγνωστα μέχρι τότε στο δημιουργό της. Αλλά θα παραμείνει πάντα ένα βοήθημα του ανθρώπινου νου. Χωρίς τον άνθρωπο είναι απλά "νεκρό μέταλλο".

Γιατί είναι ο ανθρώπινος εγκέφαλος απροσμέτρητα ανώτερος από οποιαδήποτε μηχανή; Γιατί είναι προϊόν των κοινωνικών σχέσεων. Η σκέψη, επίσης, όπως έχουμε δει, έχει κοινωνικό χαρακτήρα. Η δουλειά του εγκεφάλου είναι τόσο περίπλοκη όσο αυτές οι κοινωνικές σχέσεις. Αλλά κανένας "ηλεκτρονικός εγκέφαλος" δεν θα μπορούσε να "αναπαράγει" τον ανθρώπινο εσωτερικό πνευματικό κόσμο, την ενεργή φύση του, τους οραματισμούς του, τα όνειρα, την ικανότητα να ασκεί τη θέλησή του, τον περίπλοκο κόσμο της τέχνης.