Ρομπότ: O δρόμος προς τη σοσιαλιστική ουτοπία ή την καπιταλιστική δυστοπία;

Μάικλ Ρόμπερτς

Τα ρομπότ και η τεχνητή νοημοσύνη (ΤΝ) θα έπρεπε να βελτιώνουν και να διευκολύνουν την εργατική ζωή μας, αλλά απ' ότι φαίνεται σημαίνουν πάντα απολύσεις και αυτοματοποίηση της παραγωγής. Συχνά γίνεται λόγος για την εποχή της τεχνητής νοημοσύνης, βρισκόμαστε όμως αλήθεια τόσο κοντά;

Είναι τα ρομπότ και η ΤΝ έτοιμα να κατακτήσουν τον κόσμο της εργασίας και συνεπώς την οικονομία της επόμενης γενιάς; Και τι σημαίνει αυτό για τις δουλειές και το βιωτικό επίπεδο των ανθρώπων; Θα σημάνει τη σοσιαλιστική ουτοπία του καιρού μας (το τέλος του ανθρώπινου μόχθου και την αρμονική κοινωνία της αφθονίας;) ή την καπιταλιστική δυστοπία (πιο έντονες κρίσεις και ταξική πάλη;)

Η χρήση των ρομπότ αυξάνεται ραγδαία. Το επίπεδο χρήσης της ρομποτικής διπλασιάζεται σχεδόν σταθερά στις κορυφαίες καπιταλιστικές οικονομίες την τελευταία δεκαετία. Η Ιαπωνία και η Κορέα έχουν τα περισσότερα ρομπότ ανά εργαζόμενο στον κατασκευαστικό τομέα, πάνω από 300 ανά 10.000 εργαζόμενους. Η Γερμανία ακολουθεί με 250 ανά 10.000 εργαζόμενους. Οι ΗΠΑ έχουν λιγότερα από τα μισά ρομπότ ανά δέκα χιλιάδες εργαζόμενους απ' ότι η Ιαπωνία και η Δημοκρατία της Κορέας. Το ποσοστό υιοθέτησης των ρομπότ αυξήθηκε την ίδια περίοδο 40% στη Βραζιλία, 21% στην Κίνα, 11% στη Γερμανία, 57% στην Κορέα και 41% στις ΗΠΑ.

Με τον όρο ΤΝ εννοούμε τις μηχανές που δεν ακολουθούν απλά προ-προγραμματισμένες εντολές, αλλά μαθαίνουν περισσότερα προγράμματα και εντολές από την εμπειρία και τις νέες περιστάσεις. ΤΝ σημαίνει στην πραγματικότητα ρομπότ που μαθαίνουν και αυξάνουν την ευφυΐα τους. Ο Άντριου Μακάφι συν-συγγραφέας, με το συνεργάτη του στο ΜΙΤ Έρικ Μπρύνγιολφσον, της Θαυμαστής Εποχής της Νέας Τεχνολογίας (Second Machine Age), και μια από τις πιο εξέχουσες προσωπικότητες, περιγράφει την πιθανότητα μιας "sci-fi οικονομίας" στην οποία η γρήγορη εξάπλωση των έξυπνων μηχανών ΤΝ θα εξαλείψει την ανάγκη για πολλές δουλειές. Ένας τέτοιος μετασχηματισμός θα φέρει τεράστια κοινωνικοοικονομικά πλεονεκτήματα, λέει, αλλά μπορεί επίσης και να σημάνει μια οικονομία "ξαλαφρωμένη" από την εργασία.

Δύο οικονομολόγοι της Οξφόρδης, ο Καρλ Μπένεντικτ Φρέι και ο Μάικλ Όσμπορν, εξέτασαν τις ενδεχόμενες συνέπειες της τεχνολογικής αλλαγής σ' ένα σαρωτικό εύρος 702 επαγγελμάτων, από ποδιάτρους μέχρι ξεναγούς, από θηριοδαμαστές μέχρι προσωπικούς συμβούλους επενδύσεων και γυαλιστές πατωμάτων. Τα συμπεράσματά τους ήταν τρομακτικά:

Σύμφωνα με τις εκτιμήσεις μας, περίπου το 47% των συνολικών θέσεων  εργασίας βρίσκονται σε κίνδυνο. Τα στοιχεία που παραθέτουμε παρακάτω δείχνουν ότι οι μισθοί και το μορφωτικό επίπεδο παρουσιάζουν μια πολύ αρνητική σχέση με την πιθανότητα μηχανοποίησης ενός επαγγέλματος... Αντί να μειώσει τη ζήτηση για επαγγέλματα μεσαίου εισοδήματος, που ήταν το μοτίβο των τελευταίων δεκαετιών, το μοντέλο μας προβλέπει ότι η μηχανοποίηση θα αντικαταστήσει κυρίως τις χαμηλόμισθες και χαμηλής ειδίκευσης δουλειές στο προσεχές μέλλον. Αντίθετα, τα υψηλόμισθα και υψηλής ειδίκευσης επαγγέλματα είναι τα λιγότερο ευάλωτα στο ηλεκτρονικό κεφάλαιο.

Σε μια πρόσφατη εργασία τους, ο Γκέοργκ Γκράετζ και ο Γκάι Μάικλς του Κέντρου Μελετών Οικονομικής Απόδοσης (CEP) εξέτασαν 14 βιομηχανίες (κυρίως κατασκευαστικές βιομηχανίες, αλλά επίσης αγροτικές και υπηρεσίες κοινής ωφέλειας) σε 17 αναπτυγμένες χώρες, μεταξύ των οποίων Ευρωπαϊκές χώρες, Αυστραλία, Νότια Κορέα και ΗΠΑ. Βρήκαν ότι τα βιομηχανικά ρομπότ αυξάνουν την παραγωγικότητα της εργασίας, τη συνολική παραγωγικότητα των συντελεστών παραγωγής και τους μισθούς. Ταυτόχρονα, ενώ τα βιομηχανικά ρομπότ δεν επηρέαζαν σημαντικά τις συνολικές ώρες δουλειάς, υπάρχουν κάποιες ενδείξεις ότι μείωναν τις θέσεις εργασίας των εργαζόμενων μέσης ειδίκευσης.

Έτσι τα ρομπότ δε μείωσαν τον κάματο (τις ώρες δουλειάς) για εκείνους που είχαν δουλειά, αλλά το αντίθετο. Οδήγησαν όμως και σε απώλειες δουλειάς για τους ανειδίκευτους, καθώς ακόμα και γι' αυτούς που είχαν κάποια ειδίκευση. Άρα, περισσότερος κάματος, όχι λιγότερες ώρες και μεγαλύτερη ανεργία. Πράγματι, οι ώρες δουλειάς αυξάνονται σταθερά από το 1970 στις ΗΠΑ.

Η ουσία της καπιταλιστικής συσσώρευσης είναι ότι για να αυξηθούν τα κέρδη και να συσσωρευτεί περισσότερο κεφάλαιο, οι καπιταλιστές θέλουν να εισάγουν μηχανές που να ανεβάζουν την παραγωγικότητα κάθε εργαζόμενου και να μειώνουν το κόστος σε σύγκριση με τους ανταγωνιστές τους. Αυτός είναι ο μεγάλος επαναστατικός ρόλος του καπιταλισμού στην ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων που είναι διαθέσιμες στην κοινωνία.

Αλλά υπάρχει μια αντίφαση. Στην προσπάθεια αύξησης της παραγωγικότητας της εργασίας με την εισαγωγή της τεχνολογίας, υπάρχει μια διαδικασία μείωσης της απασχόλησης. Η νέα τεχνολογία αντικαθιστά την εργασία. Ναι, η αυξημένη παραγωγικότητα θα μπορούσε να οδηγήσει σε αυξημένη απόδοση και να ανοίξει νέους εξισορροπητικούς τομείς απασχόλησης. Αλλά με τον πάροδο του χρόνου, μια "καπιταλιστική μεροληψία" ή μείωση της απασχόλησης σημαίνει ότι παράγεται λιγότερη νέα άξια (καθώς η εργασία είναι η μόνη μορφή αξίας) σε σχέση με το κόστος του επενδυμένου κεφαλαίου. Έτσι υπάρχει μια τάση η κερδοφορία να πέφτει καθώς η παραγωγικότητα ανεβαίνει. Με τη σειρά του αυτό οδηγεί τελικά σε μια κρίση στην παραγωγή που διακόπτει ή ακόμα και αντιστρέφει το κέρδος στην παραγωγή από τη νέα τεχνολογία. Κι αυτό συμβαίνει μόνο και μόνο γιατί η επένδυση και η παραγωγή εξαρτώνται από την κερδοφορία του κεφαλαίου στο σύγχρονο (καπιταλιστικό) τρόπο παραγωγής.

Τι σημαίνουν όλ' αυτά αν εισέλθουμε στο ακραίο μέλλον (επιστημονική φαντασία;) όπου η ρομποτική τεχνολογία και η ΤΝ θα οδηγήσουν σε ρομπότ που θα φτιάχνουν ρομπότ ΚΑΙ σε ρομπότ που θα αντλούν πρώτες ύλες και θα φτιάχνουν τα πάντα ΚΑΙ θα διεκπεραιώνουν όλες τις προσωπικές και δημόσιες υπηρεσίες έτσι που η ανθρώπινη εργασία να είναι πλέον άχρηστη για ΟΠΟΙΟΔΗΠΟΤΕ έργο παραγωγής; Ας φανταστούμε μια απολύτως αυτοματοποιημένη διαδικασία όπου κανένας άνθρωπος δεν εργάστηκε κατά τη διαδικασία παραγωγής. Σίγουρα έχει προστεθεί αξία με τη μετατροπή των πρώτων υλών σε προϊόντα χωρίς την ανθρώπινη παρέμβαση; Σίγουρα αυτό διαψεύδει τον ισχυρισμό του Μαρξ ότι μόνο η ανθρώπινη εργασία μπορεί να παράγει αξία;

Αλλά αυτό προκαλεί σύγχυση σε σχέση με το διττό χαρακτήρα της αξίας στον καπιταλισμό: την αξία χρήσης και την ανταλλακτική αξία. Υπάρχει η αξία χρήσης (τα αγαθά και οι υπηρεσίες που οι άνθρωποι έχουν ανάγκη) και η ανταλλακτική αξία (η αξία που μετριέται σε εργατοώρες και την ιδιοποιούνται οι κάτοχοι του κεφαλαίου από την ανθρώπινη εργασία και πραγματοποιείται από την πώληση στην αγορά). Σε κάθε εμπόρευμα που παράγεται με τον καπιταλιστικό τρόπο παραγωγής, υπάρχει και αξία χρήσης και ανταλλακτική αξία. Δεν μπορείς να έχεις τη μία και να μην έχεις την άλλη στον καπιταλισμό. Αλλά η τελευταία είναι αυτή που κυβερνά την καπιταλιστική επενδυτική και παραγωγική διαδικασία, όχι η πρώτη.

Η αξία (όπως την ορίσαμε) είναι αυτή που προσιδιάζει στον καπιταλισμό. Σίγουρα, η ζωντανή εργασία μπορεί να παράγει αντικείμενα και να προσφέρει υπηρεσίες (αξίες χρήσης). Αλλά η αξία είναι το περιεχόμενο του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής αντικειμένων. Το κεφάλαιο (οι κάτοχοί του) ελέγχει τα μέσα παραγωγής που παράγονται από την εργασία και θα τα βάλει σε χρήση μόνο με σκοπό την ιδιοποίηση της αξίας που παράγει η εργασία. Το κεφάλαιο δεν παράγει αξία από μόνο του. Έτσι στην υποθετική περίπτωση ενός ολοκληρωμένου κόσμου των ρομπότ και της ΤΝ, η παραγωγικότητα (αξιών χρήσης) θα έτεινε στο άπειρο, ενώ η κερδοφορία (υπεραξία προς την αξία του κεφαλαίου) θα έτεινε στο μηδέν.

Αυτό παύει να είναι καπιταλισμός. Αντιστοιχεί περισσότερο στη δουλοκτητική οικονομία, κάτι σαν την αρχαία Ρώμη. Στην αρχαία Ρώμη, για εκατοντάδες χρόνια, η προηγούμενη κατά κύριο λόγο αγροτική οικονομία μικρών εκμεταλλεύσεων αντικαταστάθηκε από τους δούλους στη μεταλλευτική, τη γεωργία και τις κάθε είδους δουλειές. Αυτό συνέβη επειδή τα λάφυρα των νικηφόρων πολέμων που η Ρωμαϊκή δημοκρατία και αυτοκρατορία μετέφερε περιελάμβαναν μια μεγάλη προμήθεια δουλικής εργασίας. Το κόστος για τους δουλοκτήτες αυτών των δούλων ήταν απίστευτα φθηνό (αρχικά) σε σύγκριση με την πρόσληψη της ελεύθερης εργασίας. Οι δουλοκτήτες έδιωχναν τους αγρότες από τη γη τους μέσω ενός συνδυασμού απαίτησης αποπληρωμής χρεών, επίταξης στους πολέμους και ωμής βίας. Οι πρώην χωρικοί και οι οικογένειές τους εξαναγκάζονταν οι ίδιοι στη δουλεία ή να καταφύγουν στις πόλεις όπου ίσα που καταφέρναν να επιβιώσουν με την οικιακή εργασία ή την επαιτεία. Η ταξική πάλη δεν είχε τελειώσει. Διεξάγονταν μεταξύ των δουλοκτητών αριστοκρατών και των δούλων και μεταξύ των αριστοκρατών και της ατομικοποιημένης πλέμπας των πόλεων.

Μια εντελώς ρομποτική οικονομία σημαίνει ότι οι κάτοχοι των μέσων παραγωγής (των ρομπότ) θα μπορούσαν να έχουν μια οικονομία υπεραφθονίας με μηδενικό κόστος (ρομπότ που να φτιάχνουν ρομπότ που να φτιάχνουν ρομπότ). Οι κάτοχοι θα μπορούσαν τότε μόνο να καταναλώνουν. Δεν χρειάζεται να κάνουν "κέρδη", όπως οι αριστοκράτες δουλοκτήτες στη Ρώμη απλά κατανάλωναν και δεν έκαναν επιχειρήσεις για να πουλούν εμπορεύματα ώστε να κάνουν κέρδη. Έτσι η ρομποτική οικονομία θα μπορούσε να σημαίνει έναν κόσμο υπεραφθονίας για όλους ή θα μπορούσε να σημαίνει μια νέα μορφή κοινωνίας δούλων με ακραία ανισότητα πλούτου και εισοδήματος. Είναι θέμα κοινωνικής "επιλογής" ή ακριβέστερα, εξαρτάται από το αποτέλεσμα της ταξικής πάλης στον καπιταλισμό.

Αλλά ας επανέλθουμε στο εδώ και τώρα. Πόσο κοντά είναι αλήθεια η ΤΝ/ρομπότ στο να αναλάβει όλη την ανθρώπινη εργασία; Οι ερευνητές της ΤΝ έχουν επισημάνει ότι οι πιο απλές λειτουργίες για τους ανθρώπους, όπως το να βγάλει κανείς ένα κέρμα από την τσέπη του, είναι πιο απαιτητικές για τις μηχανές. Για παράδειγμα, το ρομπότ Roomba της i-Robots είναι αυτόνομο αλλά η λειτουργία του σκουπίσματος που εκτελεί περιφερόμενο στα δωμάτια του σπιτιού είναι εξαιρετικά απλή. Αντίθετα, το ρομπότ της εταιρείας Packbot  είναι πιο ακριβό, αφού έχει κατασκευαστεί για να αφοπλίζει βόμβες, αλλά λειτουργεί με ασύρματο τηλεχειρισμό.

Η Υπηρεσία Προηγμένων Αμυντικών Ερευνητικών Προγραμμάτων (DARPA) του Αμερικανικού Πενταγώνου διοργάνωσε ένα διαγωνισμό Ρομποτικής Πρόκλησης (DRC) στην Πομόνα της Καλιφόρνιας. Υπήρχε έπαθλο 2 εκατομμυρίων δολαρίων για τον κατασκευαστή του ρομπότ που θα εκτελούσε καλύτερα και γρηγορότερα μια σειρά λειτουργιών διάσωσης. Τα ρομπότ είχαν μια ώρα για να ολοκληρώσουν ένα σύνολο οχτώ εργασιών που θα μπορούσαν ενδεχομένως να εκτελεστούν από έναν άνθρωπο σε λιγότερο από δέκα λεπτά. Και τα ρομπότ απέτυχαν σε πολλά.

Τα περισσότερα ρομπότ ήταν δίποδα, αλλά πολλά είχαν τέσσερα πόδια ή ρόδες ή και τα δύο. Αλλά κανένα δεν ήταν αυτόνομο. Ο ανθρώπινος χειρισμός καθοδηγούσε τις μηχανές μέσα από ασύρματα δίκτυα και οι μηχανές ήταν σε μεγάλο βαθμό αβοήθητες χωρίς την ανθρώπινη επίβλεψη. Επετεύχθη μικρή πρόοδος στη "γνωστική ικανότητα", τις υψηλού επιπέδου ανθρωπόμορφες λειτουργίες που απαιτούνται από τον προγραμματισμό ενός ρομπότ και την αληθινή αυτονομία. Κατά συνέπεια, πολλοί ερευνητές άρχισαν να εξετάζουν αντί τη δημιουργία ομάδων ανθρώπων και ρομπότ, μια προσέγγιση που ονομάζουν συνεργατικά ρομπότ (co-robots ή cobots) ή ρομποτική "νέφους" (cloud robotics).

Άρα έχουμε πολύ δρόμο ακόμη. Ο ανθρωπολόγος Ντέιβιντ Γκρέμπερ εντόπισε και άλλα εμπόδια στη γρήγορη υιοθέτηση της αυτόνομης ΤΝ των εντελώς αυτοματοποιημένων ρομπότ, και πιο συγκεκριμένα το ίδιο το καπιταλιστικό σύστημα. Η χρηματοδότηση για νέες τεχνολογίες δεν πηγαίνει στην επίλυση των ανθρώπινων αναγκών και τη μείωση του ανθρώπινου μόχθου σαν τέτοιου, αλλά σε ό,τι αυξάνει την κερδοφορία. "Μια φορά κι έναν καιρό", λέει, "όταν οι άνθρωποι φανταζόταν το μέλλον, φανταζόταν αυτοκίνητα που πετάνε, συσκευές τηλεμεταφοράς και ρομπότ που θα τους απελευθέρωναν από την ανάγκη για εργασία. Όμως περιέργως, τίποτα απ' αυτά δε συνέβη".

Αυτό που συνέβη αντίθετα ήταν ότι οι βιομήχανοι έριξαν χρήματα στην έρευνα όχι για την κατασκευή εργοστασίων ρομπότ που οι πάντες ανυπομονούσαν από το 1960, αλλά στο να μεταφέρουν τα εργοστάσιά τους σε χώρες με σκληρό καθεστώς εργασίας και εγκαταστάσεις χαμηλής τεχνολογίας. Και οι κυβερνήσεις προσανατολίστηκαν στη χρηματοδότηση των στρατιωτικών ερευνών, των εξοπλιστικών προγραμμάτων, στην έρευνα των επικοινωνιών και των τεχνολογιών παρακολούθησης και σε άλλες παρόμοιες υποθέσεις που σχετίζονται με την ασφάλεια. Ο Γκρέμπερ γράφει, "Ένας λόγος που δεν έχουμε ακόμα βιομηχανίες ρομπότ είναι γιατί το 95% της χρηματοδότησης της ρομποτικής έρευνας διοχετεύεται μέσω του Πενταγώνου, που ενδιαφέρεται πολύ περισσότερο για την εξέλιξη των μη-επανδρωμένων σκαφών (drones) απ' ότι για την αυτοματοποίηση της χαρτοβιομηχανίας.

Ο Ουίλιαμ Νόρντχαουζ από το τμήμα οικονομίας του Πανεπιστημίου του Γιέιλ προσπάθησε να εκτιμήσει το μέλλον της οικονομικής επιρροής της ΤΝ και των ρομπότ. Ο Νόρντχαουζ πιστεύει ότι αυτή η επιρροή είναι ακόμη ένα μακρινό ενδεχόμενο. Μπορεί στους καταναλωτές να αρέσουν τα i-Phones, αλλά δεν μπορούν να τα φάνε. Με παρόμοιο τρόπο, τουλάχιστο για τις σημερινές τεχνολογίες, απαιτεί ελάχιστη συνεισφορά ("πραγμάτων") υπό μορφή μισθωτής εργασίας, ενέργειας, και φυσικών πόρων, καθώς και δεδομένων για τα περισσότερα αγαθά και υπηρεσίες. Ο Νόρντχαουζ λέει ότι προβάλλοντας τις τάσεις των τελευταίων δέκα χρόνων και πλέον, θα πάρει "όχι λιγότερο από έναν αιώνα" μέχρι η ανάπτυξη των ρομποτικών δεξιοτήτων να φτάσει τα επίπεδα που σχετίζονται με την πλήρη αυτοματοποίηση.

Οι τεχνολογικές πρόοδοι για να καλύψουν τις ανάγκες των απλών ανθρώπων, για να συμβάλουν στον τερματισμό της φτώχειας και τη δημιουργία μιας κοινωνίας υπεραφθονίας χωρίς να καταστρέφουν το περιβάλλον και την οικολογία του πλανήτη είναι ακριβώς αυτό που θέλουμε. Αν η ΤΝ/ρομποτική τεχνολογία μπορεί να μας φέρει πιο κοντά σ' αυτό, τόσο το καλύτερο. Αλλά το εμπόδιο για την αρμονική κοινωνία της υπεραφθονίας που θα βασίζεται στα ρομπότ που θα μας απαλλάσσουν απ' τον ανθρώπινο μόχθο είναι το κεφάλαιο.

Στην περσινή αναφορά της σχετικά με το Μέλλον τη Εργασίας, η Επιτροπή Απασχόλησης και Δεξιοτήτων (UKCES) κατέληξε σε κάποια σενάρια που περιελάμβαναν και την πιθανότητα μιας παρατεταμένης στασιμότητας και την αλματώδη άνοδο της παραγωγικότητας με αιχμή την τεχνολογία. Ένα κοινό στοιχείο που μοιραζόταν όλα τα σενάρια ήταν ότι γι' αυτούς που δεν έχουν καλές δεξιότητες, ισχυρούς δεσμούς ή κληρονομημένη περιουσία, το μέλλον διαφαίνεται εξαιρετικά ζοφερό. Το περιοδικό Economist καταλήγει: "Η κοινωνία μπορεί να βρεθεί μπροστά σε μια οδυνηρή δοκιμασία αν, όπως φαίνεται πιθανό, η ανάπτυξη και η καινοτομία φέρουν σημαντικές κατακτήσεις στους ειδικευμένους, και στους υπόλοιπους μικρές πιθανότητες εύρεσης εργασίας με χαμηλούς μισθούς".

Όσο τα μέσα παραγωγής (συμπεριλαμβανομένων των ρομπότ) είναι ιδιοκτησία των λίγων, τα πλεονεκτήματα της ρομποτικής κοινωνίας θα συγκεντρώνονται σε λίγους. Όποιος κατέχει κεφάλαιο θα επωφεληθεί, καθώς τα ρομπότ και η ΤΝ αναπόφευκτα θα αντικαταστήσουν πολλές δουλειές. Αν η ανταμοιβή για τις νέες τεχνολογίες πάει κατά κύριο λόγο στους πολύ πλούσιους, τα δυστοπικά οράματα τότε μπορεί να γίνουν πραγματικότητα.

Κλείνοντας, παραθέτω τα λόγια του συγγραφέα Τζον Λάνκαστερ στη Λονδρέζικη Επιθεώρηση Βιβλίων: "Μου φαίνεται ότι μόνος τρόπος που θα μπορούσε να λειτουργήσει ο κόσμος είναι με εναλλακτικές μορφές ιδιοκτησίας. Η λογική, η μόνη λογική, με βάση την οποία μπορεί να θεωρήσει κανείς ότι ένας καλύτερος κόσμος είναι εφικτός είναι ότι το δυστοπικό μέλλον του καπιταλισμού-συν-ρομπότ μπορεί να αποδειχθεί απλά πολύ πικρό για να είναι πολιτικά βιώσιμο.

"Αυτή η εναλλακτική για το μέλλον θα ήταν ένα είδος κόσμου όπως τον ονειρεύτηκε ο Ουίλιαμ Μόρις, γεμάτου ανθρώπους που καταγίνονται με σημαντικές και λογικά αμειβόμενες δουλειές -συν κάποια ρομπότ. Και είναι ενδεικτικό για την παρούσα κατάσταση ότι ενώ βρισκόμαστε αντιμέτωποι με ένα μέλλον που μπορεί να μοιάζει είτε με μία υπερ-καπιταλιστική δυστοπία είτε με ένα σοσιαλιστικό παράδεισο, η δεύτερη επιλογή δεν κρίνεται καν άξια αναφοράς".

Socialist Review 

Issue: 

July / August 2016

(415)

Can robots usher in a socialist utopia or only a capitalist dystopia?

By

Michael Roberts