Αναπηρία, αντίσταση και επανάσταση

Rob Murthwaite, Disability, resistance and revolution, International Socialism Journal, Issue 151

A review of Roddy Slorach, A Very Capitalist Condition: A History and Politics of Disability

Ο αριθμός των ανθρώπων με αναπηρία (ΑμεΑ) έχει αυξηθεί από περίπου 10% τη δεκαετία του 1970 στο 15% (1 δισεκατομμύριο άνθρωποι) σήμερα. Ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας (WHO) προβλέπει ότι το νούμερο αυτό θα συνεχίσει να αυξάνεται καθώς ο παγκόσμιος πληθυσμός γερνάει και οι χρόνιες παθήσεις όπως διαβήτης, καρδιοπάθειες, ασθένειες του αναπνευστικού και ψυχοσωματικές ασθένειες πληθαίνουν επίσης. Οι σοβαροί σωματικοί τραυματισμοί από πολέμους, τροχαία και εργατικά ατυχήματα, υποσιτισμό και ανθυγιεινές συνθήκες διαβίωσης παραμένουν σημαντικές αιτίες σοβαρών βλαβών. Σε όλο τον κόσμο οι ΑμεΑ είναι απ' τους πιο περιθωριοποιημένους -υφίστανται πιο πενιχρές εκβάσεις υγείας, πιο χαμηλά επίπεδα εκπαιδευτικών επιτευγμάτων και υψηλότερα ποσοστά ανεργίας και ανέχειας από τους ανθρώπους χωρίς αναπηρία.

Από την έναρξη της τελευταίας οικονομικής κρίσης οι ΑμεΑ έχουν βρεθεί στην πρώτη γραμμή των μέτρων λιτότητας των κυβερνήσεων. Το 2010 πολλά ΜΜΕ έβαλαν στον πληθυσμό των περίπου 11 εκατομμυρίων ΑμεΑ την ταμπέλα του "τζαμπατζή" καθώς η κυβέρνηση συνεργασίας εξαπέλυε την επίθεσή της στο κράτος πρόνοιας. Συνακολούθως τα επιδόματα αναπηρίας πετσοκόπηκαν κάτι που είχε ολέθριες συνέπειες για χιλιάδες ΑμεΑ. Αλλά σαν απάντηση αναπτύχθηκε ένα νέο και πιο ζωντανό κίνημα ΑμεΑ, κάτω από την ηγεσία των Ανθρώπων με Αναπηρία Ενάντια στις Περικοπές (DPAC, Disabled People Against Cuts). Η πρόσφατη στροφή 180 μοιρών από το συντηρητικό υπουργό Οικονομικών Τζορτζ Όσμπορν σε σχέση με τις επιπλέον περικοπές στα αναπηρικά επιδόματα είναι μια ένδειξη της αποτελεσματικότητας αυτού του κινήματος.

Οι επιθέσεις στους ΑμεΑ και η απάντηση από τα κινήματα των ΑμεΑ όπως το DPAC στη Βρετανία είναι πιθανό να αποκτούν όλο και μεγαλύτερη σημασία για τους αγώνες που έχουμε μπροστά μας. Γι' αυτό και οι απαντήσεις σχετικά με την πολιτική φύση της αναπηρίας, την κοινωνική θέση των ΑμεΑ τώρα και στο παρελθόν και η πάλη για ισότητα των ΑμεΑ θα παίξουν ρόλο στην ανάπτυξη τόσο του κινήματος ενάντια στη λιτότητα όσο και της πάλης για το σοσιαλισμό. Το βιβλίο "Μία πολύ καπιταλιστική κατάσταση" είναι μια σοβαρή συμβολή στη συζήτηση που ανοίγει γι' αυτά τα ζητήματα.

Το βιβλίο αυτό περιλαμβάνει ένα πολύ ευρύ πεδίο με κεφάλαια για τη θεωρία της αναπηρίας καθώς και για την ιστορία της. Υπάρχουν συναρπαστικά κεφάλαια για το κοινωνικό μοντέλο της ψυχικής υγείας, τη διεθνή ιστορία των αναπηρικών κινημάτων, την ιστορία και τις πολιτικές της ακουστικής βλάβης και της νοηματικής γλώσσας κι ακόμη ένα κεφάλαιο που ασχολείται με αμφιλεγόμενα ζητήματα όπως το δικαίωμα στο θάνατο και η συμπεριληπτική εκπαίδευση.

Υπάρχει ένα αξιοσημείωτο σώμα γραπτών κειμένων στο πεδίο της αναπηρίας και κάποιες από τις κεντρικές ιδέες περιγράφονται στα πρώτα κεφάλαια του βιβλίου. Συγκεκριμένα, το Κεφάλαιο 3 έχει τίτλο "Κοινωνικό Μοντέλο και Κριτική του Κοινωνικού Μοντέλου". Το κοινωνικό μοντέλο είχε αρχικά περιγραφεί από μια ομάδα ακτιβιστών με αναπηρία, την Ένωση των Σωματικά Ανάπηρων ενάντια στην Απομόνωση (UPIAS, Union of Physically Impaired Against Segregation) στις αρχές της δεκαετίας του 1970 και αναπτύχθηκε από συγγραφείς όπως ο Μάικ Όλιβερ στο Αναπηρία και Πολιτική. Η θεωρία του κοινωνικού μοντέλου υποστηρίζει ότι το μειονέκτημα που υφίστανται οι ΑμεΑ στην κοινωνία πηγάζει όχι από τις σωματικές, αισθητηριακές ή/και διανοητικές βλάβες, αλλά από την κοινωνία που δεν παίρνει καθόλου υπόψη της και δε λαμβάνει καμία μέριμνα σχετικά με αυτές τις βλάβες. Το κοινωνικό μοντέλο αναγνωρίζει την αναπηρία σαν αποτέλεσμα της καταπίεσης των ανθρώπων με βλάβες. Το κεφάλαιο αυτό περιλαμβάνει επίσης μια μικρή ενότητα για το βιοψυχοκοινωνικό μοντέλο της αναπηρίας (biopsychosocial model) που βλέπει την αναπηρία σαν επακόλουθο μιας σύνθετης αλληλεπίδρασης κοινωνικών, βιολογικών και ψυχολογικών παραγόντων. Αυτό το μοντέλο αποτέλεσε τη βάση για τη μισητή αξιολόγηση της ικανότητας για εργασία (Work Capability Assessment) που χρησιμοποιήθηκε στον υπερθετικό βαθμό από την εταιρεία του ιδιωτικού τομέα Atos για να στερήσει από χιλιάδες ΑμεΑ τα επιδόματα ανικανότητας. Σαν μοντέλο της ασθένειας το βιοψυχοκοινωνικό μοντέλο είναι προοδευτικό: το ότι χρησιμοποιείται για την υποστήριξη των αξιολογήσεων είναι μια διαστρέβλωση για πολιτικές σκοπιμότητες και είναι η αιτία της μεγάλης οργής των ακτιβιστών του αναπηρικού κινήματος γι' αυτό του αξίζει μεγαλύτερη προσοχή απ' ότι του δίνεται εδώ.

Το ιστορικό εύρος του βιβλίου είναι εντυπωσιακό συναρπαστικές αναφορές στη θέση των ΑμεΑ στην προϊστορική, την κλασική και τη φεουδαρχική καθώς και στη σημερινή καπιταλιστική κοινωνία. Ο συγγραφέας αντλεί από τα πρόσφατα αρχαιολογικά ευρήματα την υποστήριξη της επιχειρηματολογίας του ότι στις παλιές κυνηγετικές-τροφοσυλλεκτικές κοινωνίες οι άνθρωποι τόσο με εκ γενετής όσο και με επίκτητες ψυχικές αναπηρίες έφταναν σε μια σχετικά μεγάλη ηλικία και θα πρέπει ως εκ τούτου να λάμβαναν παροχές και φροντίδες ακόμα και στους πιο δύσκολους καιρούς. Η ιστορία των ΑμεΑ προσεγγίζεται από μια υλιστική σκοπιά και γι' αυτό πραγματεύεται την αλλαγή της θέσης των ΑμεΑ στην πορεία της ιστορίας μέσα στο γενικότερο πλαίσιο της ανάπτυξης των μέσων παραγωγής. Αυτό αποκτά ιδιαίτερη σημασία στη συζήτηση σε σχέση με τη μετάβαση από το φεουδαλισμό στον καπιταλισμό. Το βιβλίο περιγράφει πώς η στροφή από την αγροτική παραγωγή που βασίζονταν στην αγροτική οικογένεια στη βιομηχανική παραγωγή που βασίζονταν στα μεγάλης κλίμακας εργοστάσια περιθωριοποίησε και βαθμιαία απέκλεισε τους ανθρώπους με σωματικές και ψυχικές αναπηρίες από την εργατική δύναμη.

Συγγραφείς όπως ο Βικ Φινκελστάιν και ο Μάικ Όλιβερ είχαν πρωτύτερα αναγνωρίσει τη στροφή από το φεουδαλισμό στον καπιταλισμό σαν κρίσιμη για το συστηματικό αποκλεισμό των ΑμεΑ. Αλλά για το Φινκελστάιν και τον Όλιβερ είναι η μη προσβασιμότητα του εργοστασίου, κλπ, που είναι το πρόβλημα ένα πρόβλημα που θα μπορούσε να ξεπεραστεί μέσα από μεταρρυθμίσεις. Για το Ρόντι από την άλλη, η καταπίεση των ΑμεΑ πηγάζει από μια πιο θεμελιώδη πλευρά του καπιταλισμού: τις εκμεταλλευτικές σχέσεις στην παραγωγή. Τα κέρδη των καπιταλιστών εξαρτώνται από το γεγονός ότι οι εργάτες θα παράγουν μεγαλύτερη αξία από την αξία του μισθού τους. Το κέρδος πηγάζει από την υπεραξία που παρακρατείται από τον καπιταλιστή. Κάθε καπιταλιστής αποφεύγει γι' αυτό το λόγο να προσλαμβάνει ΑμεΑ γιατί αυτό μπορεί να σημαίνει περισσότερα έξοδα για την προσαρμογή στην παραγωγική διαδικασία και μπορεί να παράγει λιγότερη υπεραξία και συνεπώς μικρότερα κέρδη. Έτσι ο ισχυρισμός του βιβλίου ότι οι διακρίσεις σε βάρος των ΑμεΑ πηγάζουν από την εκμεταλλευτική σχέση κεφάλαιου-εργασίας που είναι θεμελιώδης για το παρόν σύστημα οδηγεί στο συμπέρασμα ότι μπορεί να εξαλειφθεί μόνο με την επαναστατική ανατροπή του καπιταλισμού και την εγκαθίδρυση μιας κοινωνίας βασισμένης στην κοινωνική ιδιοκτησία των μέσων παραγωγής.

Το Κεφάλαιο 13 εξετάζει τον καπιταλισμό και την αναπηρία σήμερα και περιλαμβάνει ενότητες που πραγματεύονται την αναπηρία και την εργασία στον ύστερο καπιταλισμό, τη σχέση μεταξύ εκμετάλλευσης και καταπίεσης και το προβληματικό ζήτημα της αναπηρικής ταυτότητας. Σε σχέση με το τελευταίο ο συγγραφέας παρατηρεί:

Το ζήτημα, ωστόσο παραμένει ότι οι πιο κατακερματισμένες εμπειρίες της καταπίεσής τους σημαίνουν ότι οι ΑμεΑ είναι λιγότερο πιθανό να ταυτιστούν μεταξύ τους απ' ότι οι άλλες ομάδες καταπιεσμένων. Η υπόθεση του κοινωνικού μοντέλου οι ΑμεΑ μπορούν να βρουν έναν κοινό σκοπό πρώτα και κύρια με τους άλλους ΑμεΑ είναι γι' αυτό το λόγο προβληματική. (σελ.256)

Η ιδέα ότι η καταπίεση των ΑμεΑ είναι κατά κάποιο τρόπο θεμελιωδώς διαφορετική από την καταπίεση που βασίζεται στη φυλή ή το φύλο ξεχειλίζει σ' αυτή την ενότητα χωρίς ένα πειστικό επιχείρημα που να δικαιολογεί αυτό τον ισχυρισμό. Το γεγονός ότι οι ΑμεΑ διαχωρίζονται ταξικά δεν ισχύει μόνο για τους ΑμεΑ. Ούτε το γεγονός ότι τον περισσότερο χρόνο οι ΑμεΑ βιώνουν την καταπίεσή τους σαν άτομα ή ότι μπορεί να μην αυτοπροσδιορίζονται ανοιχτά σαν ανάπηροι. Η αυτοπεποίθηση στη διεκδίκηση της φυλετικής και της σεξουαλικής ταυτότητας ήρθε μέσα από την αλληλεγγύη στους αγώνες και όχι επειδή είναι μ' ένα τρόπο εγγενής σ' αυτά τα χαρακτηριστικά.

Το τελευταίο κεφάλαιο του βιβλίου, "Από τα Δικαιώματα στην Επανάσταση", αντικρούει το επιχείρημα που προβάλλεται από κάποιους κορυφαίους συγγραφείς της αναπηρίας ότι μια σοσιαλιστική επανάσταση θα αποτύγχανε αναπόφευκτα να απελευθερώσει τους ΑμεΑ από την καταπίεση. Εδώ ο συγγραφέας πειστικά επιχειρηματολογεί ότι σε μια κοινωνία όπου η παραγωγή θα βασίζεται στις ανθρώπινες ανάγκες αντί για το κέρδος, οι ΑμεΑ θα συμμετέχουν πλήρως και ισότιμα σε όλες τις εκφάνσεις της ζωής συμπεριλαμβανομένης της οικονομικής ζωής.

Το "Μία Πολύ Καπιταλιστική Κατάσταση" είναι μια καίρια και χρήσιμη συμβολή στη συζήτηση για την πολιτική και την ιστορία της αναπηρίας. Είναι ένα βασικό ανάγνωσμα για όλους όσους αγωνίζονται για ένα καλύτερο κόσμο.