Β΄ Παγκόσμιος Πόλεμος και Ελλάδα

Παντελής Αυθίνος, Περιοδικό Σοσιαλισμός Από τα Κάτω, Νο.10, Φλεβάρης-Μάρτης 1994

Βιβλιοκριτική: Σπύρου Λυναρδάτου, Ο Ιωάννης Μεταξάς και οι Μεγάλες Δυνάμεις (1936-1940)

Το βιβλίο αυτό είναι το τρίτο μέρος μιας τριλογίας του γνωστού ιστορικού, που ασχολείται με τη φασιστική δικτατορία της 4ης Αυγούστου. Έχουν προηγηθεί το Πώς φτάσαμε στην 4η Αυγούστου και το Η 4η Αυγούστου, βίος και πολιτεία.

Μέσα από την περιγραφή των γεγονότων και την παράθεση συγκλονιστικών στοιχείων από πηγές της εποχής, ο αναγνώστης παρακολουθεί εδώ τους ανταγωνισμούς των μεγάλων δυνάμεων και τους ελιγμούς του Μεταξά ανάμεσα στα δύο ιμπεριαλιστικά μπλοκ της εποχής (Αγγλία-Γαλλία από τη μία και φασιστικός Άξονας Γερμανίας-Ιταλίας από την άλλη).

Στα πρώτα κεφάλαια παρουσιάζεται ο αιματηρός αγώνας των Γερμανών εργατών ενάντια στην άνοδο της δύναμης του ναζισμού. Βλέπουμε ταυτόχρονα την τεράστια στήριξη των Γερμανών καπιταλιστών προς το Χίτλερ και τις δολοπλοκίες και τους εκβιασμούς με τους οποίους τον ανέβασαν τελικά στην εξουσία. Στη συνέχεια διαβάζουμε για τις προσπάθειες των Άγγλων και των Γάλλων καπιταλιστών να προσεταιρίστουν τα φασιστικά καθεστώτα σε μια συμμαχία ενάντια στη Ρωσία. Για να το πετύχουν αυτό ήταν διατεθειμένοι να διαπραγματευτούν μαζί τους για το μοίρασμα της Ευρώπης και των αποικιών. Ο ίδιος ο Ντε Γκολ παραδέχεται πως "μια μεγάλη μερίδα της δεξιάς [στη Γαλλία] ευχόταν την ειρήνη με το Χίτλερ και τη συνεννόηση με το Μουσολίνι" (σελ.102). Αλλά ο Χίτλερ πίστευε πως θα μπορούσε να συμφωνήσει ειδικά με την Αγγλία για "μια διανομή του κόσμου" (σελ.111).

Πραγματικά αποκαλυπτική είναι και η παρουσίαση της εξωτερικής πολιτικής του Μεταξά. Η δικτατορία της 4ης Αυγούστου ήταν ένα καθεστώς χωρίς καμιά απολύτως λαϊκή βάση. Το μίσος των λαϊκών στρωμάτων έκανε το δικτάτορα να τρέχει διαρκώς για τη σταθερότητα της εξουσίας του. Τα μόνα στηρίγματά του ήταν ο βασιλιάς, οι Έλληνες καπιταλιστές και οι Άγγλοι ιμπεριαλιστές, με τους οποίους το ελληνικό κεφάλαιο είχε πολύ στενούς δεσμούς.

Έτσι, παρά τους ύμνους του Μεταξά για το φασισμό, παρά τη στενή συνεργασία των μυστικών υπηρεσιών και των οργάνων προπαγάνδας της 4ης Αυγούστου με τις αντίστοιχες ιταλικές και γερμανικές υπηρεσίες, το μεταξικό καθεστώς ήταν υποχρεωμένο να προσανατολίζεται σταθερά προς την Αγγλία.

Και όταν τελικά διαμορφώθηκαν τα αντίπαλα ιμπεριαλιστικά στρατόπεδα, ο Μεταξάς σύρθηκε στον πόλεμο, χωρίς να πιστεύει (όπως παραδέχεται ο ίδιος) ούτε στη δυνατότητα ούτε στην αναγκαιότητα της σύγκρουσης με το φασισμό. Δεν είναι εξάλλου τυχαίο ότι στη διάρκεια της ελληνοϊταλικής σύγκρουσης διάφορα στελέχη του καθεστώτος (Μαυρουδής, Κύρου) προετοίμαζαν την αντικατάσταση του αρχηγού τους με "πιο συνεργάσιμους με το Μουσολίνι διαδόχους" (σελ.182).

Δυστυχώς, η μεγάλη αδυναμία του βιβλίου είναι πως ο συγγραφέας αποδέχεται τους μύθους που ανατρέπονται από τα ίδια τα γεγονότα που εξιστορεί. Για το Λιναρδάτο, ο Β΄ Παγκόσμιος Πόλεμος ήταν αντιφασιστικός και όχι ιμπεριαλιστικός. Γι' αυτό περιορίζει την κριτική του προς τους Αγγλογάλλους σε κατηγορίες για λήθαργο, καθυστέρηση στη συγκρότηση της δημοκρατικής συμμαχίας, υποτίμηση του κινδύνου, κλπ., ενώ δεν παραλείπει να εκφράσει το θαυμασμό του για τον Τσόρτσιλ. Το ίδιο ισχύει και για την Ελλάδα: πιστεύει πως ο μόνος τρόπος για την απόκρουση του φασισμού, στη διάρκεια του πολέμου, ήταν η ενότητα με τη... φασιστική δικτατορία και τους καπιταλιστές που τη στήριζαν!

Αιτία αυτής της σύγχυσης είναι η αποδοχή από το συγγραφέα της γραμμής του Στάλιν και των ΚΚ από το 1934 και μετά. Σύμφωνα με αυτήν η εργατική τάξη έπρεπε να συμμαχήσει με τις εθνικές αστικές τάξεις κάθε χώρας για να αποκρούσουν μαζί τη φασιστική απειλή. Γι' αυτό τα ΚΚ αρνιόντουσαν κάθε επαναστατική δράση που θα ενοχλούσε τους σύμμαχους αστούς. Τελικά ο Λιναρδάτος δεν κατορθώνει να ασκήσει ολοκληρωμένη κριτική ούτε στο Στάλιν. Ακόμα και το σύμφωνο Στάλιν-Χίτλερ, ενώ το καταγγέλλει, βρίσκει εκ των υστέρων κάποιες δικαιολογίες.

Ένα συμπέρασμα μπορεί να βγει μέσα απ' αυτή την ιστορική μελέτη (παρόλο που δεν το βγάζει ο συγγραφέας): πως η συντριβή του φασισμού και η αποτροπή του πολέμου δεν μπορούσε να γίνει με τη συμμαχία των αστικών τάξεων και των κυβερνήσεων που συνεργάστηκαν με τους Ναζί και τους έκαναν μεγάλη ευρωπαϊκή δύναμη. Αντίθετα, μόνο το δέσιμο της αντιφασιστικής πάλης με την ανατροπή αυτού του συστήματος που γεννά και θρέφει το φασισμό μπορούσε να εξασφαλίσει την ειρήνη. Και αυτό είναι ιδιαίτερα επίκαιρο σήμερα που ο φασισμός προσπαθεί να σηκώσει κεφάλι στην Ευρώπη.