Πόλεμος από τα πάνω, Αντίσταση από τα κάτω

Βαρσοβία, 2 Σεπτέμβρη του 1944. Νεαροί Πολωνοί αντιστασιακοί.

War from above, resistance from below, Issue: 151, Marnie Holborow

Βιβλιοκριτική: Πάλη σε όλα τα μέτωπα: Η Λαϊκή Αντίσταση και ο Β΄ Παγκόσμιος Πόλεμος του Ντόνι Γκλουκστάιν. 

Όπως επισημαίνει ο Ντόνι Γκλουκστάιν στην Εισαγωγή του βιβλίου του, η κατανόηση της φύσης του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου είναι θεμελιώδης για την κατανόηση του κόσμου σήμερα. Η φιλελεύθερη και η αριστερή οπτική βλέπουν τον πόλεμο σαν έναν πόλεμο ανάμεσα στη δημοκρατία και το φασισμό ή "ανάμεσα στην πρόοδο και την αντίσταση", σύμφωνα με την περιγραφή του Έρικ Χομπσμπάουμ. Αυτό οδηγεί κάποιους στο να βλέπουν τη νίκη των συμμάχων σαν ξεκάθαρο θρίαμβο της δημοκρατίας και να γίνονται κλητήρες της Αμερικάνικης ευημερίας για όλους. Για παράδειγμα, η Συνομοσπονδία των Εργατικών Συνδικαλιστικών Ενώσεων (DGB) πρότεινε, χωρίς καμία δόση ειρωνείας, ότι οι εργάτες σήμερα πρέπει να συστρατευθούν με την ιδέα "ενός νέου σχεδίου Μάρσαλ" σαν βάση για μια προοδευτική στρατηγική στη χτυπημένη απ' την κρίση Ευρωπαϊκή Ένωση.

Αυτή η απλουστευτική ερμηνεία αγνοεί το γεγονός ότι καμιά από τις Συμμαχικές δυνάμεις δεν πολέμησε για προοδευτικούς σκοπούς. Ο Ούινστον Τσώρτσιλ ήθελε να διατηρήσει την κυριαρχία πάνω στη Βρετανική του αυτοκρατορία, ο Στάλιν χρησιμοποίησε το "Μεγάλο Πατριωτικό Πόλεμο" σαν μια ευκαιρία να κατακτήσει τους μη Ρωσικούς λαούς της Ανατολικής Ευρώπης και ο Φράνκλιν Ρούσβελντ, παρά τα διαπιστευτήρια του πολυθρηλούμενου New Deal, υπήρξε στην πραγματικότητα ουδέτερος απέναντι στη ναζιστική απειλή και δεν παρενέβη παρά στο τέλος του πολέμου, μόνο και μόνο για να διευρύνει την επιρροή των ΗΠΑ στον Ειρηνικό και να αντικαταστήσει τη Βρετανία στο ρόλο του παγκόσμιου τραπεζίτη. Ήταν ένας πόλεμος ανάμεσα στους Συμμάχους και τις δυνάμεις του Άξονα για τη διατήρηση ή διεύρυνση του ελέγχου τους πάνω σε εδάφη, δηλαδή ένας "δεύτερος ιμπεριαλιστικός πόλεμος", όπως τον είπε ο Τρότσκι.

Αλλά, σε αντίθεση με τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, ο Β΄ Παγκόσμιος Πόλεμος ήταν ένας λαοφιλής πόλεμος στην Ευρώπη, κυρίως λόγω της παρουσίας του φασισμού. Παρά το φρικιαστικό σφαγείο τεράστιου αριθμού ανθρώπων, η υποστήριξη του πολέμου μεγάλωνε καθώς προχωρούσε. Στο προηγούμενο βιβλίο του, Λαϊκή Ιστορία του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου, ο Ντόνι Γκλουκστάιν εισάγει τη θεωρία ότι στον πόλεμο μπερδεύονταν δυο διαφορετικοί παράλληλοι πόλεμοι, ένας ιμπεριαλιστικός πόλεμος κι ένας λαϊκός. Οι συγγραφείς αυτού του βιβλίου προωθούν το μοτίβο του λαϊκού πολέμου, σε ποικίλα επίπεδα και διαφορετικές περιστάσεις του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου - την εθνική αντίσταση στην Αλγερία, την Εβραϊκή Αντίσταση στην Ανατολική Ευρώπη, το υπόγειο κίνημα στην Ολλανδία, την αντίσταση στη Ναζιστική εισβολή στη Ρωσία, τη Σλοβάκικη Εθνική Έγερση του 1944. Στη δεύτερη ενότητα καλύπτεται η αντίσταση στον πόλεμο στην ανατολή: οι Αυστραλοί εργάτες μαχητές και ο αντάρτικος στρατός, η εθνική αντίσταση στην Μπούρμα στην παρουσία δύο ιμπεριαλισμών στα εδάφη της, η Κινεζική επανάσταση, το Ιαπωνικό αντιστασιακό κίνημα, η εξέγερση των Χουκ στις Φιλιππίνες. Ένας όγκος πολύτιμων πληροφοριών συγκεντρώνεται εδώ ξεκλειδώνοντας την κρυμμένη ιστορία του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου, ενός πολέμου που διεξάχθηκε από τις μάζες των ανθρώπων στην Ευρώπη και την Ασία, που κινητοποιούνταν από πολύ διαφορετικά πράγματα ενάντια στους ηγεμόνες τους.

Το μοτίβο των δύο πολέμων του Γκλουκστάιν μάς επιτρέπει να εστιάσουμε στην ταξική δυναμική του πολέμου από τα πάνω, αλλά και από τα κάτω. Το κεφάλαιο του Φρανκ Ρένκεν για την Αλγερία για παράδειγμα, δείχνει πώς οι ιμπεριαλιστικοί ανταγωνισμοί ανάμεσα στη Βρετανία και τη Γαλλία για τις αποικιακές κτήσεις της Βόρειας Αφρικής, οδήγησαν τον Τσώρτσιλ, το 1941, να στραφεί περισσότερο ενάντια στην επιρροή του Σαρλ Ντεγκόλ -υποτιθέμενου συμμάχου της Βρετανίας, απ' ότι ενάντια στη φυτεμένη απ' το καθεστώς του Βισύ κυβέρνηση της Αλγερίας. Το βιβλίο τονίζει σε άλλο σημείο τον οπορτουνισμό της εισόδου των Συμμάχων στον πόλεμο, που ήρθε σαν απάντηση όχι απέναντι στο φασισμό, αλλά στην απειλή ενάντια στα δικά τους ιμπεριαλιστικά συμφέροντα. Στο τέλος του πολέμου επίσης, παρόλο που η επίσημη γραμμή των Συμμαχικών Δυνάμεων ήταν ο αυτοπροσδιορισμός όλων των εθνών, οι τρεις μεγάλοι -Βρετανία, Ρωσία και ΗΠΑ- περιφρόνησαν κατά περίπτωση την διακηρυγμένη αρχή τους και προχώρησαν στην παράδοση των εθνών στον έλεγχό τους όπως τους βόλευε.

Ακόμη και στις χώρες που κράτησαν στάση ουδετερότητας κατά τη διάρκεια του πολέμου, όπως δείχνει το κεφάλαιο του Κιέραν Άλεν για την Ιρλανδία, τα συμφέροντα της άρχουσας τάξης μπήκαν σε εφαρμογή. Η "Έκτακτη Ανάγκη", το όνομα που δόθηκε στην Ιρλανδική ουδετερότητα, η στάση ενάντια στον ιμπεριαλιστικό πόλεμο που υπερασπίζονταν, εξυπηρετούσε επίσης την εδραίωση του Ρεπουμπλικανού Κόμματος (Fianna Fái), σαν έκφραση της νέας Ιρλανδικής άρχουσας τάξης. Τα καταπιεστικά μέτρα "έκτακτης ανάγκης" του Έαμον Ντε Βαλέρα στοχοποιούσαν τους δημοκρατικούς και τη δράση του βιομηχανικού προλεταριάτου. Αποσκοπούσαν στο να βάλουν τα θεμέλια, με τη συνδρομή της συνδικαλιστικής γραφειοκρατίας, μιας μορφής εθνικής ενότητας, που ήθελε να δέσει το Ιρλανδικό κίνημα με το κράτος των 26 κομητειών στις μεταπολεμικές δεκαετίες.

Αλλά εκεί που δίνει έμφαση το βιβλίο είναι στα ποικίλα λαϊκά κινήματα ενάντια στη Ναζιστική Κατοχή και τον ιμπεριαλιστικό επεκτατισμό. Προβάλει μια εναλλακτική θεώρηση σε σχέση με αυτό που ο Ουίλιαμ Κρέιν ονόμασε "Γέφυρα του Ποτάμου Κβάι" εκδοχή της ιστορίας, που βάζει στο επίκεντρο κάποιες ηρωικές και αυταρχικές προσωπικότητες και αγνοεί την παρέμβαση των λαϊκών μαζών. Το κεφάλαιό του για την Μπούρμα (πρώην Βιρμανία, νυν Μιανμάρ) παρουσιάζει τις πολιτικές αναταράξεις του εθνικού κινήματος και των εμπλεκόμενων οργανώσεων. Από το Στρατό Ανεξαρτησίας της Μπούρμα (BIA) και την επιρροή στο κίνημα των Κομμουνιστικών Κομμάτων της Μπούρμα και της Ινδίας, μέχρι την εκδίωξη του ιμπεριαλιστικού στρατού από τη Ρανγκούν (νυν Γιανγκόν) το 1944.

Το κεφάλαιο της Τζέινι Στόουν για την Εβραϊκή αντίσταση καταρρίπτει έναν άλλο μύθο. Ότι οι Εβραίοι δεν έκαναν τίποτα για να αντισταθούν στην φρικτή τους μοίρα. Περιγράφει, στην Εξέγερση της Βαρσοβίας, πώς η αντίσταση ήταν πολιτική και αποφασιστική. Η κύρια οργάνωση, η Εβραϊκή Οργάνωση Μαχητών (ZOB), που φτιάχτηκε από το Εβραϊκό Εργατικό Κίνημα (Bund), Σιωνιστές και Κομμουνιστές εργάτες, φημίζονταν για τη στρατιωτική της ικανότητα, που την παραδεχόταν ακόμα και οι Ναζί. Όπως είχε επισημάνει και ο Μάρεκ Έντελμαν, ένα από τα ηγετικά της μέλη, η ZOB έκανε τον Εβραίο του δρόμου να συνειδητοποιήσει ότι ήταν πιθανό να κάνει κάτι ενάντια στους Ναζί. Και μόνον αυτές οι συγκλονιστικές περιγραφές κάνουν αυτό το βιβλίο σημαντικό.

Είναι ο "λαϊκός πόλεμος" ο κατάλληλος όρος για να περιγράψουμε όλα αυτά τα αντιστασιακά κινήματα κατά τη διάρκεια του πολέμου; Η χρησιμότητα και τα μειονεκτήματά του έχουν συζητηθεί λεπτομερώς αλλού*. Ακόμη και ο ίδιος ο Γκλουκστάιν αναγνωρίζει στον πρόλογο αυτού του βιβλίου ότι ο όρος λαϊκός πόλεμος είναι "προβληματικός", αλλά "ορθός". Δεν υπάρχει αρκετός χώρος εδώ για να ασχοληθούμε μ' αυτό το επιχείρημα σε βάθος αλλά νομίζουμε ότι καναδυό σημεία σε σχέση μ' αυτό έχουν θέση εδώ.

Πρώτον, οι αναφορές εδώ δείχνουν ότι οι διαφορετικοί αγώνες κατά τη διάρκεια του πολέμου αφορούσαν διαφορετικά είδη αντίστασης. Η έννοια του λαϊκού πολέμου από τα κάτω μπορεί ίσως να ταιριάζει στην περίπτωση των χωρών που βρισκόταν υπό Ναζιστική κατοχή και με τη συνδρομή των εγχώριων φασιστών -στην περίπτωση της Σλοβάκικης έγερσης και πιθανόν στην υπόγεια αντίσταση και το απεργιακό κίνημα στην Ολλανδία. Παρ' όλα αυτά, ο λαϊκός πόλεμος είναι περισσότερο προβληματικός στην περίπτωση της Ρωσίας του Στάλιν ή άλλων εθνικοαπελευθερωτικών αγώνων στις χώρες του Ειρηνικού. Η κλασική Τροτσιστική αναφορά (του Ερνέστ Μαντέλ) για τη φύση του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου χαρακτηρίζει το Ρωσικό μέτωπο ως την προοδευτική αυτοάμυνα ενός εργατικού κράτους απέναντι στο Γερμανικό ιμπεριαλισμό. Το κεφάλαιο του Γκλουκστάιν αντικρούει και τις δύο αυτές υποθέσεις, δείχνοντας ότι ο πόλεμος που διεξήγε ο Στάλιν είχε σαν κίνητρο ιμπεριαλιστικούς σκοπούς και ότι η Ρωσία της εποχής του πολέμου δεν μπορούσε με καμία δόση υπερβολής να αποκαλεστεί εργατικό κράτος, αλλά επιμένει ότι η νίκη του Στάλιν εξαρτιόταν από τον πόλεμο από τα κάτω. Η κλίμακα και η έκταση του αντάρτικου κινήματος, οι εντυπωσιακές επιθέσεις στο σιδηροδρομικό δίκτυο και η μαζική εμπλοκή των κατοίκων στο Στάλινγκραντ ήταν, όντως, μια ισχυρή πηγή έμπνευσης για τα αντιστασιακά κινήματα αλλού. Οι τρομακτικές απώλειες σε ανθρώπινες ζωές -ο απίστευτος αριθμός των 27 εκατομμυρίων νεκρών Σοβιετικών- σίγουρα μαρτυρά έναν ηρωικό αγώνα τεραστίων διαστάσεων. Όμως σε όλα αυτά, όπως παραδέχεται ο Γκλουκστάιν, ο βίαιος έλεγχος, από τα πάνω προς τα κάτω, ήταν πάντα παρών μέσω του Στρατηγείου της Μόσχας (Stavka Glavnogo Komandovaniya). Η σιδηρά πυγμή του Σταλινισμού με τις μαζικές απελάσεις, τα γκουλάγκ και τις θανατώσεις των λιποτακτών εξασφάλιζε τη διεξαγωγή των πολεμικών επιχειρήσεων. Ο Γκλουστάιν ισχυρίζεται ότι μέσα από την "αποσύνδεση του ιμπεριαλιστικού πολέμου με το λαϊκό πόλεμο" ο Στάλιν κατάφερε να ενώσει όλο το λαό, παρ' όλες τις δυσκολίες, κι έγινε έτσι κατά κάποιο τρόπο το σύμβολο του νικηφόρου αγώνα τους. Η έννοια του λαϊκού πολέμου, έστω και μιας αλλοτριωμένης μορφής, θα έμοιαζε όμως τραβηγμένη. Ο Ρωσικός λαός δεν είχε με κανένα τρόπο τον έλεγχο του πολέμου, λόγω του επιπέδου καταστολής που επέβαλλε το Σταλινικό καθεστώς. Αυτό θίγει και μια επιπλέον πολιτική δυσκολία σε σχέση με την έννοια του "λαϊκού πολέμου". Ο όρος αυτός είναι ανεπίστρεπτα συνδεμένος με την υιοθέτησή του από τα Κομμουνιστικά Κόμματα σε πολλές χώρες, όπως ο Γκλουκστάιν εν μέρει παραδέχεται. Από τη στιγμή που η ΕΣΣΔ δέχθηκε εισβολή, ο Στάλιν χρησιμοποίησε το λαϊκό πόλεμο για να δικαιολογήσει την ένωσή του με τους Συμμάχους, σαν έναν τρόπο για να βάλει το έθνος πάνω από την τάξη και σαν επίχρισμα των ιμπεριαλιστικών σχεδίων της ίδιας της ΕΣΣΔ. Αυτή η αντίληψη είχε αρνητικό αντίκτυπο στο απελευθερωτικό κίνημα της Κίνας. Ο Γκλουκστάιν επιχειρηματολογεί πολύ πειστικά ότι το Κινεζικό Κομμουνιστικό Κόμμα του Μάο, κάτω από την επιρροή της Μόσχας, έφτασε να αντιπροσωπεύει ταξικά συμφέροντα ανεξάρτητα από τους εργάτες και την αγροτιά. Σε μια συνειδητή εκτροπή από την εργατική επανάσταση, ο Μάο ακολούθησε την ατζέντα της ανεξαρτησίας, της εθνικής ενότητας και της οικονομικής ανάπτυξης, που πήγαζε από την επίσημη γραμμή των ΚΚ του λαϊκού πολέμου. Δεν μπορεί κανείς παρά να αισθανθεί ότι η ανάγκη της διαρκούς επανάστασης που ξεπηδά μέσα απ' αυτούς τους εθνικοαπελευθερωτικούς αγώνες, όπως εμφατικά υποστηρίζει ο Γκλουκστάιν στο δικό του κεφάλαιο, κάνει το λαϊκό πόλεμο περιττό σαν ουσιαστική πολιτική κατηγορία.

Πιο γενικά, αν αναλογιστεί κανείς το πώς ο λαϊκός πόλεμος χρησιμοποιήθηκε για να δικαιολογήσει, στο τέλος του πολέμου, τη διάλυση των αντιστασιακών κινημάτων στο εθνικό συμφέρον, έχουμε καλούς λόγους να είμαστε επιφυλακτικοί στο να τον ενστερνιστούμε. Αυτό που ξεχωρίζει σ' αυτό το βιβλίο είναι ακριβώς το πώς, ξανά και ξανά, η επιρροή του Κομμουνιστικού Κόμματος οδήγησε τα κινήματα στο να παραδοθούν στην ειρηνική διευθέτηση που υπερασπίζονταν οι εγχώριες άρχουσες τάξεις. Στις Φιλιππίνες το Κομμουνιστικό Κόμμα (PKP) αναζήτησε στην Ιαπωνία ένα σύμμαχο στον πατριωτικό διαταξικό του αγώνα. Στην Αυστραλία το ΚΚ περιορίστηκε στην αλληλεγγύη στην Ινδονησιακή ανεξαρτησία, ακολουθώντας τη γραμμή της Μόσχας ότι η εθνική πολεμική προσπάθεια δεν έπρεπε να τεθεί σε κίνδυνο. Ο λαϊκός πόλεμος ήταν, ουσιστικά, ένα χρήσιμο πολιτικό σύνθημα για τη ματαίωση του ταξικού αγώνα και τη συγκράτηση της επανάστασης.

Με αυτή την επιφύλαξη, το Πολεμώντας σε Όλα τα Μέτωπα παρέχει μια χρησιμότατη ιστορία από τα κάτω του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου και φέρνει στο φως τους αγώνες στους οποίους σπάνια αφιερώνεται και μία παράγραφος σε τυπικές αναφορές. Ενώ ο ιμπεριαλισμός άφησε το στίγμα του στη φύση του πολέμου, πυροδότησε επίσης και ένα μαζικό αγώνα από τη μεριά των απλών ανθρώπων, που πάλευαν παρά τις αντιξοότητες και με όποια μέσα διαθέταν. Το βιβλίο αυτό είναι μια πετυχημένη απάντηση στις απερίσκεπτες φωνές που μιλούν για έναν κατά κάποιο τρόπο καλό πόλεμο. Τέτοιος δεν ήταν. Ήτανε βίαιος και βάρβαρος σε τρομακτική κλίμακα και ήτανε μόνο η δράση των ανταρτών, των χωρικών, των εργατών και των πολιτών που έδωσαν μια αχτίδα εκείνου που θα μπορούσε να σταματήσει τον πόλεμο μια για πάντα.