Μαρξισμός και ηθική

Βαρόνοι των ΜΜΕ, τραπεζίτες και γραφειοκράτες διαμαρτύρονται για τον ξεπεσμό των ηθών. Τι σχέση έχουν οι σοσιαλιστές μ' αυτές τις ιδέες; Τι αξίες έχουν να προβάλουν; Ο Σωτήρης Κοντογιάννης απαντάει σε όλα αυτά.

Οι στήλες των συντηρητικών εφημερίδων φιλοξενούν συχνά άρθρα που φορτώνουν όλα τα δεινά στην "έλλειψη ιδανικών" της σημερινής κοινωνίας και ιδιαίτερα της νεολαίας. "Πηγαίνουμε από το κακό στο χειρότερο", λένε, "και αυτό οφείλεται στη διάβρωση των ηθικών αξιών". Το συμπέρασμά τους είναι πάντα το ίδιο: χρειάζεται περισσότερη πειθαρχία στα σχολεία, αποτελεσματικότερος έλεγχος από την αστυνομία, μεγαλύτερη αυστηρότητα από τα δικαστήρια.

Η πλειοψηφία των ανθρώπων εξοργίζεται μ' αυτές τις αυταρχικές ηθικολογίες. Είναι φανερό ότι όλη η συζήτηση για τα "χαμένα ιδανικά" και τις "αξίες που λείπουν" δεν είναι παρά μια επίθεση ενάντια στους απλούς ανθρώπους -την εργατική τάξη και τους φτωχούς. Ποτέ καμιά συντηρητική εφημερίδα δεν θεώρησε, για παράδειγμα, ανήθικο το κλείσιμο ενός εργοστασίου που καταδικάζει στην ανεργία εκατοντάδες εργάτες και κλέβει το ψωμί από τις οικογένειές τους. Όλες όμως βγάζουν αφρούς αγανάκτησης αν ένας φτωχός μετανάστης τολμήσει να αρπάξει κανένα πορτοφόλι για να χορτάσει την πείνα του. Ο εργοδότης, λένε, δεν διώχνει τους εργάτες επειδή του αρέσει: αναγκάζεται από τους νόμους της αγοράς. Ο μετανάστης όμως είναι κλέφτης.

Η άρχουσα τάξη κυριολεκτικά κατέχει τα πρωτεία στην καταπάτηση όλων των "ηθικών αξιών" που τόσο υποκριτικά υποστηρίζει. Και δε μιλάμε μόνο για τις απάτες και τα σκάνδαλα. Ακόμα και οι "δέκα εντολές" παύουν ανοιχτά να ισχύουν όταν έρχονται σε αντίθεση με τα συμφέροντά της. Στον πόλεμο, το "ου φονεύσεις" μετατρέπεται σε "ηρωική πράξη" όταν τα θύματα ανήκουν στον "εχθρό".

Οι ηθικολογίες των αστών είναι προορισμένες αποκλειστικά για την εργατική τάξη και τα φτωχά στρώματα της κοινωνίας. Ο μοναδικός στόχος τους είναι να συγκαλύπτουν τις ευθύνες των καπιταλιστών και να φορτώνουν όλα τα κακά της κοινωνίας στους φτωχούς.

Αυτές οι διαπιστώσεις έχουν οδηγήσει πολλούς μέσα στην αριστερά να πετάνε ολοκληρωτικά την έννοια της ηθικής στα σκουπίδια. Οι σοσιαλιστές, λένε, δεν μπορούν να ρυθμίζουν  τη συμπεριφορά τους με βάση κάποιους ηθικούς κανόνες: το μοναδικό κριτήριο πρέπει να είναι το συμφέρον της εργατικής τάξης.

Ο Μαρξ και ο Ένγκελς όμως, δεν είχαν ποτέ διαγράψει την έννοια της ηθικής σαν άχρηστη. Αυτοί που προτάσσουν τα συμφέροντά τους στην ηθική δεν είναι οι εργάτες, αλλά οι καπιταλιστές. Θέλουμε να αλλάξουμε τη σημερινή κοινωνία όχι μόνο γιατί εκμεταλλεύεται τους εργάτες, αλλά και γιατί είναι μια κοινωνία που καταστρέφει και αλλοτριώνει κάθε τι που έχει αξία, γιατί είναι μια κοινωνία βαθιά απάνθρωπη και ανήθικη. Ο σοσιαλισμός, η κοινωνία που θέλουμε να χτίσουμε, είναι μια κοινωνία ανώτερη, όχι μόνο οικονομικά και πολιτικά, αλλά και ηθικά.

Προαιώνιες αξίες;

Το γεγονός ότι δεν αποκηρύσσουμε γενικά την ηθική, δε σημαίνει με κανέναν τρόπο ότι αποδεχόμαστε και τις ηθικές αξίες που προσπαθούν να μας επιβάλουν οι καπιταλιστές. Σε πείσμα των μυθολογιών για τις "δέκα εντολές", βλέπουμε ότι η ηθική δεν είναι ούτε "προαιώνια" ούτε "αναλλοίωτη".

Στην αρχαία Αθήνα η ανδρική ομοφυλοφιλία θεωρούνταν ίση ή ακόμα και ηθικά ανώτερη από  την ετεροφυλοφιλία. Στο 19ο αιώνα -και το μεγαλύτερο μέρος του 20ου- η ομοφυλοφιλία τιμωρούνταν με μακροχόνια φυλάκιση.

Σήμερα η στήριξη των ατόμων με αναπηρία θεωρείται αυταπόδεικτη. Στην αρχαία Σπάρτη η θέση τους ήταν στον Καιάδα.

Στο Μεσαίωνα ο ηθικός νόμος επέβαλλε στους δουλοπάροικους να προσφέρουν στον άρχοντα τη γυναίκα τους την πρώτη νύχτα του γάμου τους -μια ηθική εξωφρενική για τη σημερινή εποχή.

Η ηθική είναι προϊόν της κοινωνίας γι' αυτό αλλάζει μαζί της. Κι αυτό έγινε εξόφθαλμο το 18ο και το 19ο αιώνα, την εποχή που οι αστικές επαναστάσεις σάρωναν στη μία μετά την άλλη χώρα τα παλιά απολυταρχικά καθεστώτα των ευγενών και των βασιλιάδων.

Η φιλοσοφία της εποχής εκείνης κυριεύτηκε, κυριολεκτικά, από την ορμή της Γαλλικής Επανάστασης και τα ιδανικά που κυμάτιζαν στη σημαία της: ελευθερία, ισότητα, αδελφότητα. Στα κείμενά τους οι θεωρητικοί της ανερχόμενης αστικής τάξης, έπλεκαν το εγκώμιο της "ελευθερίας" και κατακεραύνωναν τη θρησκεία και το κράτος -τα οχυρά της παλιάς άρχουσας τάξης- που τα θεωρούσαν τα μεγαλύτερα εμπόδια στην πορεία της ανθρωπότητας.

Καπιταλισμός

Όμως η κοινωνία που εγκαθιδρύθηκε, μόλις καταλάγιασε ο καπνός από τη φωτιά των επαναστάσεων, απείχε πολύ από την κοινωνία της ελευθερίας που προπαγάνδιζε η αστική τάξη. 

Από τη μία οι βιομήχανοι, οι γαιοκτήμονες και οι τραπεζίτες ξεχύθηκαν σε ένα άγριο αγώνα δρόμου για να αποκτήσουν ακόμα μεγαλύτερα πλούτη, ακόμα μεγαλύτερα προνόμια και ακόμα μεγαλύτερη εξουσία.

Από την άλλη στην ύπαιθρο οι αγρότες διώχνονται άγρια, με τις περιφράξεις των αγρών, από τα κτήματά τους. Στις βιομηχανικές περιοχές που κατέφευγαν κυνηγημένοι από την ανέχεια, εργάτες και εργάτριες δούλευαν ασταμάτητα, δώδεκα ώρες τη μέρα, εφτά μέρες την εβδομάδα. Στα ορυχεία ακόμα και μικρά παιδιά, έξι, εφτά ή οχτώ χρόνων, μεγάλωναν χωρίς ποτέ να βλέπουν το φως του ήλιου, δουλεύοντας όλη μέρα βαθιά κάτω απ' τη γη. Στο Λίβερπουλ, το Μάντσεστερ, το Μπόλτον, ο μέσος όρος ζωής για τους εργάτες δεν ξεπερνούσε τα 18 χρόνια! Οι άνθρωποι σπρώχνονταν σε μια απίστευτη διστυχία -αυτή τη φορά όχι από τη βία και τον καταναγκασμό των ευγενών, αλλά από τη φτώχεια, την πείνα και την ανάγκη. Η ελευθερία ήταν κενό γράμμα.

Αυτή η κατάσταση έσπρωξε το Χέγκελ, το σημαντικότερο θεωρητικό της αστικής επανάστασης, να αναγνωρίσει τον "αρνητικό" χαρακτήρα της αστικής κοινωνίας. Ο Χέγκελ περιέγραφε τον καπιταλισμό σαν μια κοινωνία "ασωτίας και αθλιότητας", μια κοινωνία "σωματικής και ηθικής έκλυσης" από τη μία και "αμέτρητης στέρησης και φτώχειας" από την άλλη.

Τι έφταιγε γι' αυτό; Ο καπιταλισμός, έλεγε ο Χέγκελ, είχε διαλύσει όλους τους ανθρώπινους δεσμούς που συνδέουν μεταξύ τους τα μέλη της κοινωνίας και τους έχει αντικαταστήσει με τους δεσμούς της αγοράς. Οι άνθρωποι έρχονται σε επαφή και συνεργάζονται μεταξύ τους πια μόνο σαν αγοραστές και πωλητές εμπορευμάτων. Ο ανταγωνισμός τρυπώνει στα πάντα και οι άνθρωποι γίνονται ατομιστές και εγωιστές.

"Στην αστική κοινωνία", γράφει, "ο σκοπός του καθένα είναι ο ίδιος ο εαυτός του, ενώ (ο σκοπός) κάθε άλλου είναι γι' αυτόν ένα τίποτα". Αυτός ο εγωισμός υπονομεύει τη δυνατότητα των ανθρώπων να κάνουν αυτό που θέλουν και μετατρέπει την ελευθερία τελικά σε κενό γράμμα.

Ο Χέγκελ όμως, κατέληγε απ' αυτές τις παρατηρήσεις σε αντιδραστικά συμπεράσματα. Αφού οι άνθρωποι έχουν χάσει την ηθικότητά τους και έχουν γίνει εγωιστές, έλεγε, η ηθική θα πρέπει να επιβληθεί από κάποια εξωτερική δύναμη. "Αυτή η ακαταστασία", έγραφε, "μπορεί να οδηγηθεί σε αρμονία μόνο με το εξουσιαστικό κράτος".

Ταξική κοινωνία

Ο Μαρξ διαφωνούσε ριζικά με το ρόλο που προσπαθούσε να αποδώσει ο Χέγκελ στο κράτος. Το κράτος, έλεγε, δεν είναι κάποιος εξωτερικός μηχανισμός, αμόλυντος από την κοινωνία.

Η ίδια η κοινωνία δεν αποτελείται απλά και μόνο από εξατομικοποιημένα άτομα. Είναι ταυτόχρονα χωρισμένη σε τάξεις, σε εκμεταλλευτές και εκμεταλλευόμενους -σε καπιταλιστές και εργάτες, αν μιλάμε για τη σημερινή κοινωνία.

Το κράτος δεν είναι διαταξικό όργανο. Είναι ένας μηχανισμός που ελέγχεται από την άρχουσα τάξη και έχει σαν αποστολή να εξασφαλίσει τη διατήρηση της κυριαρχίας της. Ποτέ το αστικό κράτος δεν προστάτεψε τους φτωχούς από τον "εγωισμό" των καπιταλιστών. Αντίθετα, αυτό που προστατεύει πάντα είναι τα προνόμια των καπιταλιστών.

Η διαίρεση της κοινωνίας σε τάξεις όμως, δεν αφορά μόνο το κράτος. Επηρεάζει και την ίδια την ηθική -τα ιδανικά και τις αξίες της κοινωνίας.

Η ηθική γενικά είναι ένα σύνολο από κανόνες προσωπικής συμπεριφοράς που αντανακλούν την ανάγκη να εξασφαλίζεται με τον καλύτερο τρόπο η συνέχεια και η ανάπτυξη της κοινωνίας. Το σύστημα των ταμπού των πρωτόγονων κοινωνιών, για παράδειγμα, δεν ήταν απλά ένα άθροισμα από μυστικιστικές δοξασίες. Ήταν ένα σύνολο από εμπειρικούς κανόνες -παραμορφωμένους από την άγνοια- που είχε σαν στόχο να προφυλάσσει τις κοινότητες από τις γενετικές ασθένειες που συνδέονται με την αιμομικτική αναπαραγωγή.

Η άμεση σύνδεση όμως, της κοινότητας με τους ηθικούς κανόνες έσπασε όταν η κοινωνία χωρίστηκε σε τάξεις.

Στις ταξικές κοινωνίες η επιβίωση και η ανάπτυξη ολόκληρης της κοινωνίας είναι οργανωμένη γύρω από τα συμφέροντα της άρχουσας τάξης και τα αφεντικά δε χάνουν ευκαιρία να το τονίζουν: "Αν δε δουλέψετε σκληρά να ορθοποδήσει η επιχείρηση", τους ακούμε ξανά και ξανά να λένε, "η εταιρία θα κλείσει και θα χάσετε τη δουλειά σας".

Στις ταξικές κοινωνίες οι ηθικοί κανόνες δεν αντιστοιχούν απλά στις ανάγκες διατήρησης και ανάπτυξης της κοινωνίας, αλλά στις ανάγκες διατήρησής της με τη μορφή, τις ταξικές διαιρέσεις και τα προνόμια που έχει σήμερα.

Το "ου κλέψεις" που προστατεύει την ιδιοκτησία των πλουσίων από τους φτωχούς, ήταν πάντοτε το Α και το Ω της ηθικής όλων των κυρίαρχων τάξεων. Στις ταξικές κοινωνίες η γραμμή που συνδέει τους ηθικούς κανόνες με την προαγωγή της ίδιας της κοινωνίας χάνεται και οι ηθικοί κανόνες, αντί να βοηθάνε τους ανθρώπους και τις σχέσεις τους, γίνονται βάρος και εμπόδιο, "αλλοτριώνονται", αποξενώνονται από αυτούς και στρέφονται εναντίον τους.

Οι ηθικολογίες των αστών, για παράδειγμα, δεν βοήθησαν ποτέ μια γυναίκα να ξεφύγει από την πορνεία. Το μόνο που καταφέρνουν είναι να γεμίζουν τις γυναίκες -που οι συνθήκες σπρώχνουν στην πορνεία- ενοχές και να τις απομονώνουν.

Όσο πιο παρωχημένη γίνεται η άρχουσα τάξη, τόσο πιο συντηρητικοί, αυθαίρετοι και καταπιεστικοί γίνονται για τις κατώτερες τάξεις οι ηθικοί κανόνες και τόσο περισσότερο πληθαίνουν τα "κρούσματα" -συνειδητής ή ασυνείδητης- ανυπακοής. Οι κραυγές για την "έλλειψη ιδανικών" σήμερα, δεν αντανακλούν παρά τη σήψη της άρχουσας τάξης και τη χρεοκοπία των δικών της ιδανικών.

Η εργατική τάξη

Το "εξουσιαστικό κράτος" του Χέγκελ, δεν ήταν η δύναμη που μπορούσε να διασώσει την κοινωνία από τον "εγωισμό" της αγοράς. Για να απαλλαγούμε από αυτόν, έλεγε ο Μαρξ, θα έπρεπε να απαλλαγούμε από την κοινωνία που τον παράγει, να ανατρέψουμε ολόκληρο τον καπιταλισμό. Χρειάζεται μια νέα επανάσταση και το καθήκον αυτό πέφτει στις πλάτες της εργατικής τάξης -του "ιστορικού νεκροθάφτη" του καπιταλισμού.

Σε αντίθεση με τις προηγούμενες επαναστάσεις, η εργατική επανάσταση δεν πρόκειται να φέρει μια νέα ταξική κοινωνία. Ο σοσιαλισμός δεν στηρίζεται στην εκμετάλλευση της πλειοψηφίας από μια μειοψηφία, πολύ απλά γιατί η εργατική τάξη είναι η πλειοψηφία. Ο σοσιαλισμός αποτελεί την κατάργηση όλων των τάξεων, είναι μια αταξική, πραγματικά ανθρώπινη κοινωνία, που όπως έγραφε το Κομμουνιστικό Μανιφέστο, θα έχει στη σημαία της την αρχή "η ελεύθερη ανάπτυξη του ενός είναι η προϋπόθεση για την ελεύθερη ανάπτυξη όλων".

Μια τέτοια κοινωνία που καταργεί τους ανταγωνισμούς, μπορεί να γκρεμίσει και όλο το οικοδόμημα των διαστρεβλωμένων και αλλοτριωμένων "ιδανικών" και "ηθικών αξιών" που καταδυναστεύουν τις ζωές των ανθρώπων. Η κοινωνία θα μπορέσει να ξεθάψει τις αρχές και τις αξίες της ανθρώπινης συνεργασίας και αλληλεγγύης, τα ιδανικά που υπήρχαν στις πρωτόγονες κομμουνιστικές κοινωνίες -αλλά αυτή τη φορά σε μιαν άλλη συνειδητή και ανώτερη μορφή. Μέσα σε μια τέτοια κοινωνία η ηθική θα αποκτήσει το πραγματικό της νόημα.

Αμοραλιστές;

Στον αγώνα για την ανατροπή του καπιταλισμού, οι εργάτες προφανώς δεν πρόκειται να δεσμευτούν από τις υποκριτικές ηθικολογίες των καπιταλιστών. "Θέλετε να φέρετε τη βία και τον εμφύλιο σπαραγμό", κραυγάζουν κάθε φορά που κάποιος μιλάει για την επανάσταση και το σοσιαλισμό. Η αστική προπαγάνδα κατηγορεί ξανά και ξανά τους επαναστάτες για "ανηθικότητα" και "αμοραλισμό", ότι δε διστάζουν να χρησιμοποιήσουν οποιοδήποτε μέσο, όσο τρομαχτικό κι αν είναι, για να πετύχουν τους σκοπούς της.

Αλλά ακόμα και οι απλοί, καθημερινοί αγώνες που η εργατική τάξη δίνει ενάντια στην εκμετάλλευση και την καταπίεση, δείχνουν ότι όχι μόνο δεν είναι "ανήθικη", αλλά και ότι αντιπροσωπεύει μια ηθική ανώτερη των καπιταλιστών. Η αλληλεγγύη -όπου η κοινή όπου η κοινή υπόθεση γίνεται πιο σημαντική από οποιοδήποτε προσωπικό αντάλλαγμα, η συμπαράσταση, η αυτοθυσία, είναι αρχές που βρίσκουμε σε κάθε μεγάλο αγώνα, αρχές που γίνονται συχνά τα πιο δυνατά όπλα για τη νίκη.

Ούτε η εργατική τάξη ούτε οι επαναστάτες είναι "αμοραλιστές. Ο μαρξισμός αρνείται τις αφηρημένες ηθικές αξίες των αστών. Αυτό όμως δε σημαίνει ότι δεν υπάρχουν κάποιες αρχές με τις οποίες μπορούμε να κρίνουμε τη συμπεριφορά των ανθρώπων. Η απεργοσπασία, η προδοσία των συντρόφων, το "γλείψιμο" του αφεντικού είναι πράξεις που κανένας σοσιαλιστής δεν θα είχε ενδοιασμούς να χαρακτηρίσει "ανήθικες".

Στον αγώνα για την ανατροπή του καπιταλισμού οι επαναστάτες δεσμεύονται από αρχές, έχουν ηθική -όμως μια ηθική πολύ διαφορετική από τις υποκρισίες των αστών. Οι αρχές αυτές υπαγορεύονται από την ίδια την κοινωνία που θέλουμε να χτίσουμε. Οι επαναστάτες, έγραφε ο Τρότσκι στην παμφλέτα του "Η ηθική τους και η ηθική μας" δεν μπορούν να χρησιμοποιήσουν κάθε μέσο πολύ απλά γιατί τα μέσα ποτέ δεν είναι ανεξάρτητα από τους σκοπούς που εξυπηρετούν.

"Επιτρεπόμενα και επιβεβλημένα", έγραφε ο Τρότσκι, "είναι αυτά και μόνο αυτά τα μέσα που ενώνουν το επαναστατικό προλεταριάτο, γεμίζουν τις καρδιές τους με ασυμβίβαστη εχθρότητα απέναντι στην καταπίεση... καλλιεργούν τη συνείδησή τους για τον ιστορικό τους ρόλο, ανεβάζουν το θάρρος και το πνεύμα αυτοθυσίας τους...

Ο μεγάλος επαναστατικός στόχος αποκλείει αυτούς τους ποταπούς τρόπους και δρόμους που αντιπαραθέτουν το ένα τμήμα της εργατικής τάξης ενάντια στα άλλα... που μειώνουν την εμπιστοσύνη των μαζών στον εαυτό τους και την οργάνωσή τους..."

"Ηθικά" είναι για μας όλα αυτά τα μέσα που ανεβάζουν την εργατική τάξη -που ανεβάζουν την ενότητά της, την αλληλεγγύη της, τη γνώση της, τη συνείδησή της. "Ανήθικα" είναι όλα αυτά που διαλύουν τους εργάτες, που τους κρατάνε στο σκοτάδι της άγνοιας, που "δικαιολογούν" την καταπίεση των φτωχών, που καλλιεργούν το μίσος για τις άλλες εθνότητες. 

Οι πυρηνικές βόμβες, οι "εκκαθαρίσεις" πληθυσμών, τα στρατόπεδα συγκέντρωσης και ο μαζικός τρόμος είναι προφανές ότι δεν είναι μέσα που μπορούν να έχουν οποιαδήποτε σχέση με την "οικοδόμηση του σοσιαλισμού". Το ίδιο ισχύει και για το ρατσισμό, το σεξισμό, το σοβινισμό, την πορνογραφία ή τη λατρεία του "αρχηγού". Τα μέσα αυτά δεν μπορούν να φέρουν καμία καλύτερη κοινωνία, δεν ανήκουν σε εμάς, αλλά στο οπλοστάσιο του ταξικού μας εχθρού.

Περιοδικό Σοσιαλισμός Από τα Κάτω, τ.24, Σεπτέμβρης-Οκτώβρης 1997.