Όταν οι άνθρωποι συμμετέχουν σε μια υλική πρακτική έχουν μια άμεση αντίληψη της δράσης τους και των επενεργειών της που σπάνια είναι ψεύτικη. Εκτός αν είναι τυφλοί ή ανισόρροποι, γνωρίζουν, για παράδειγμα, ότι σκάβουν τη γη ή ότι σημαδεύουν με ένα όπλο έναν άλλο άνθρωπο ή οτιδήποτε άλλο. Σ' αυτό το επίπεδο η συνείδηση και η δραστηριότητα ταυτίζονται. Όμως το περιεχόμενο αυτής της συνείδησης είναι απειροελάχιστο. Δεν αξίζει καν να ονομάζεται "συνείδηση".
Όμως, παράλληλα με αυτή την άμεση αντίληψη συνυπάρχει πάντοτε μια γενικότερη συνείδηση. Με αυτή τη συνείδηση οι άνθρωποι προσπαθούν να πάνε παραπέρα από την άμεση γνώση και να ερμηνεύσουν με συνολικό τρόπο τις συνθήκες που ζουν. Οι έννοιες που περιλαμβάνει αυτή η συνείδηση, για παράδειγμα, τους λένε ότι δεν σκάβουν απλά, αλλά έτσι εξασφαλίζουν τα απαραίτητα για τη διαβίωσή τους ή ότι δεν σημαδεύουν απλά με το όπλο τους, αλλά ότι έτσι "υπερασπίζονται την πατρίδα".
Δεν υπάρχει μια εγγύηση για την αλήθεια ή την πραγματικότητα αυτής της συνείδησης. Μια οικονομική κρίση μπορεί να σημαίνει ότι όσο σκληρά κι αν σκάψεις τη γη δεν θα μπορέσεις να πουλήσεις τη σοδειά σου και να εξασφαλίσεις τα προς το ζην. Το όπλο σου μπορεί να υπερασπίζεται τα συμφέροντα μιας πολυεθνικής και όχι κάποια υποτιθέμενη "πατρίδα".
Ενώ η άμεση συνείδηση είναι ταυτισμένη με τη δραστηριότητα και γι' αυτό το λόγο πρέπει να είναι "αληθινή" σε κάποια περιορισμένα όρια, γενική συνείδηση δεν μπορεί να είναι τίποτα περισσότερο από ένας τυφλός συνοδός της δραστηριότητας. Δεν βρίσκει έκφραση στον κόσμο. Σύμφωνα με το Μαρξ δεν αντιπροσωπεύει καμία εγκοσμιότητα και καμία "πραγματικότητα". Η εναλλακτική κατάληξη είναι ότι η δραστηριότητα την οποία καθοδηγεί μια τέτοια συνείδηση έχει αποτελέσματα πολύ διαφορετικά από τα αναμενόμενα. Το αντικειμενικό της περιεχόμενο είναι διαφορετικό από το υποκειμενικό. Στην καλύτερη περίπτωση είναι "πραγματική" μόνο εν μέρει.
Ωστόσο, ο Μαρξ επιμένει ότι ακόμα και η "ψευδής" γενική συνείδηση έχει τις ρίζες της στην πραγματική δραστηριότητα. Για παράδειγμα, γράφει κριτικάροντας μια συγκεκριμένη μορφή "μη- πραγματικής" συνείδησης, τη "Γερμανική Ιδεολογία" της ιδεαλιστικής φιλοσοφίας:
Το μόνο που έχουν να κάνουν οι φιλόσοφοι είναι να διαλύσουν την αφηρημένη γλώσσα τους στην απλή γλώσσα από την οποία προέρχεται, για να την αναγνωρίσουν ως την παραμορφωμένη γλώσσα του πραγματικού κόσμου και για να καταλάβουν πως ούτε η σκέψη ούτε η γλώσσα από μόνες τους αποτελούν πραγματικότητα, ότι είναι μόνο εκδηλώσεις της πραγματικής ζωής.
Ένα από τα πιο δύσκολα καθήκοντα για τους φιλοσόφους είναι να κατέβουν από τον κόσμο της σκέψης στον πραγματικό κόσμο. Η γλώσσα είναι η άμεση πραγματικότητα της σκέψης. Με τον ίδιο τρόπο που οι φιλόσοφοι αποδίδουν μια ανεξάρτητη ύπαρξη στη σκέψη, έπρεπε να ανακηρύξουν και τη γλώσσα σε ανεξάρτητο βασίλειο. Αυτό είναι το μυστικό της φιλοσοφικής γλώσσας στην οποία οι σκέψεις στη μορφή των λέξεων αποκτούν το δικό τους περιεχόμενο. Το πρόβλημα του περάσματος από τον κόσμο της σκέψης στον πραγματικό κόσμο, μετατρέπεται στο πρόβλημα του περάσματος από τη γλώσσα στη ζωή.
"Βλέπουμε ότι το πρόβλημα της μετάβασης από τη σκέψη στη ζωή, υφίσταται μόνο ως φιλοσοφική ψευδαίσθηση".
Ένα τέτοιο είδος αφηρημένης φιλοσοφικής σκέψης οδηγεί το Μαρξ στην περιφρόνηση που εκφράζει γι' αυτή στις Θέσεις για το Φόυερμπαχ: "Η κοινωνική ζωή είναι στην ουσία της πρακτική. Όλα τα μυστήρια που παρασέρνουν τη θεωρία προς το μυστικισμό, βρίσκουν τη λογική τους λύση στην ανθρώπινη πράξη και στην κατανόηση αυτής της πράξης".
Η άποψη που αντιπαραθέτει ο Μαρξ σ' αυτό, βρίσκεται πολύ κοντά στις απόψεις άλλων φιλοσόφων οι οποίοι αρνούνται κάθε δυνατότητα γενικών φιλοσοφικών, κοινωνικών ή ιστορικών αντιλήψεων. Έτσι για παράδειγμα, η γλωσσική φιλοσοφία του Βιτγκενστάιν υποστηρίζει ότι όλα τα προβλήματα της φιλοσοφίας προκύπτουν επειδή οι φιλόσοφοι έχουν πάρει τις έννοιες της καθημερινής ζωής και τις χρησιμοποιούν ξεκομμένες από το πλαίσιό τους.
Παρομοίως, οι "ιστορικιστές" διανοητές επιμένουν ότι καμιά ιδέα ή κοινωνική πρακτική δεν μπορεί να γίνει κατανοητή έξω από το ιστορικό και πολιτιστικό πλαίσιο που τοποθετείται: οποιαδήποτε απόπειρα για γενικότερη ερμηνεία πρέπει κατ' ανάγκη να είναι ψευδής.
Όμως, η άποψη του Μαρξ είναι πολύ διαφορετική από τις παραπάνω απόψεις. Επειδή αυτές θεωρούν ότι οι ψευδείς έννοιες είναι αποτέλεσμα μιας παράξενης επιθυμίας των φιλοσόφων να γενικεύουν, ενός περίεργου "διανοητικού σπασμού" που καταλαμβάνει τους ανθρώπους.
Αντίθετα, ο Μαρξ θεωρεί ότι η ψευδής γενίκευση -το αποτέλεσμα του χωρισμού της θεωρίας από την πράξη- έχει υλικές ρίζες. Οι γενικές αντιλήψεις μπορεί να προβάλλουν χωρίς παραμορφώσεις, κατευθείαν από τις άμεσες εμπειρίες των ανθρώπων μόνο σε μια κοινωνία χωρίς τάξεις. Γιατί μόνο σε μια τέτοια κοινωνία ο καθένας θα συμμετέχει σε μια ενιαία συλλογική δραστηριότητα.
Από τη στιγμή που εμφανίζεται ο διαχωρισμός ανάμεσα σε εκμεταλλευτικές και εκμεταλλευόμενες τάξεις και μαζί μ' αυτόν ο διαχωρισμός ανάμεσα στην πνευματική και χειρωνακτική εργασία, η μοναδική πρακτική αποσυντίθεται και μαζί μ' αυτήν αποσυντίθεται κάθε δυνατότητα για μία και μοναδική οπτική του κόσμου.
Σε μια ταξική κοινωνία το κοινωνικό όλον σπάζει συνεχώς σε χωριστά κομμάτια εξαιτίας της σύγκρουσης ανάμεσα στις παραγωγικές δυνάμεις και τις υπάρχουσες σχέσεις παραγωγής, μια σύγκρουση που εκφράζεται στην πάλη ανάμεσα σε διαφορετικές κοινωνικές ομάδες.
Διαφορετικές ομάδες έχουν διαφορετικούς πρακτικούς σκοπούς. Κάποιες ομάδες επιδιώκουν τη διατήρηση των υπαρχόντων κοινωνικών σχέσεων, ενώ άλλες επιδιώκουν την ανατροπή τους, έτσι ώστε ν' αναπτυχθούν νέες κοινωνικές σχέσεις βασιζόμενες σε νέες παραγωγικές δυνάμεις. Ως αποτέλεσμα, διαφορετικά τμήματα της κοινωνίας έχουν διαφορετικές εμπειρίες της κοινωνικής πραγματικότητας. Το καθένα απ' αυτά τα τμήματα τείνει να αναπτύσσει τη δική του συνολική οπτική για την κοινωνία, η οποία θα είναι σημαντικά διαφορετική από τις αντίστοιχες των άλλων ομάδων.
Αυτές οι απόψεις δεν αφορούν μόνο το πώς είναι η κοινωνία. Η άλλη τους λειτουργία είναι να συσπειρώνουν στον πρακτικό σκοπό της διατήρησης ή της ανατροπής της κοινωνίας, γιατί η καθεμιά τους δίνει προτεραιότητα σε μια συγκεκριμένη δραστηριότητα εις βάρος των υπολοίπων.
Αυτό που είναι "καλό" ή "έχει αξία" από τη σκοπιά μιας κοινωνικής ομάδας και της δραστηριότητάς της, θα είναι κακό για μια άλλη ομάδα. Αυτό που η μια ομάδα θεωρεί ως απαραίτητο για τη διατήρηση της κοινωνικής ζωής, επειδή διατηρεί τις υπάρχουσες σχέσεις παραγωγής, από μια άλλη ομάδα θα αντιμετωπίζεται σαν κάτι κακό επειδή εμποδίζει την ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων. Κατηγορίες που προηγουμένως δεν ήταν προβληματικές, απλές περιγραφές αυτού που ήταν αναγκαίο για τη διατήρηση της κοινωνίας και της ανθρώπινης ζωής, γίνονται επιταγές που εκφράζουν τις επιθυμίες διαφορετικών, αντιτιθέμενων τάξεων.
Η απόπειρα των φιλοσόφων να υπολογίσουν αντίπαλες αντιλήψεις για τον κόσμο με ένα μοναδικό μέτρο "αλήθειας" είναι κομμάτι αυτής της πάλης. Προσπαθούν έτσι να γενικεύσουν την εμπειρία μιας συγκεκριμένης τάξης με έναν τέτοιο τρόπο που τη βοηθά να κυριαρχεί στον τρόπο σκέψης των άλλων τάξεων. Εξαιτίας όμως των πραγματικών αντιθέσεων ανάμεσα στις εμπειρίες και τα συμφέροντα των διαφορετικών τάξεων, η αναζήτηση αυτού του στόχου δεν έχει τέλος. Καθεμιά φιλοσοφική αντίληψη μπορεί να βρεθεί αντιμέτωπη με μια άλλη, αφού και η μια και η άλλη έχουν τις ρίζες τους στις αντιτιθέμενες εμπειρίες της υλικής ζωής. Γι' αυτό το λόγο κάθε μεγάλη φιλοσοφία τελικά κατρακυλάει προς το μυστικισμό.
Όμως, για το Μαρξ αυτό δεν σημαίνει ότι όλες οι διαφορετικές οπτικές είναι εξίσου έγκυρες (ή ψευδείς). Γιατί κάποιες απ' αυτές προσφέρουν μια πιο συνολική άποψη της κοινωνίας και της ανάπτυξής της από κάποιες άλλες.
Μια κοινωνική ομάδα που ταυτίζεται με τη συνέχιση των παλιών σχέσεων παραγωγής και των παλιών θεσμών του εποικοδομήματος, έχει αναγκαστικά αποσπασματική άποψη (ή αποσπασματικές απόψεις) της κοινωνίας ως ενιαίου συνόλου. Η πρακτική της έχει στόχο τη διατήρηση αυτού που ήδη υπάρχει, επιχειρεί να "αγιοποιήσει" ό,τι έχει συντελεστεί. Οτιδήποτε άλλο θεωρείται σαν παρεμπόδιση ή καταστροφή μιας χρήσιμης και αρμονικής κατάστασης. Γι αυτό το λόγο, ακόμα και στη διάρκεια περιόδων βαθιάς κοινωνικής κρίσης, η εικόνα της κοινωνίας που προβάλλει αυτή η ομάδα είναι η εικόνα μιας αιώνιας φυσικής αρμονίας που για κάποιο λόγο δέχεται την επίθεση ανεξήγητων και άλογων δυνάμεων.
Κρις Χάρμαν, Μαρξισμός και Ιστορία - Βάση και Εποικοδόμημα Μετάφραση: Λέανδρος Μπόλαρης
Chris Harman
Base and Superstructure
First Published
International Socialism Journal no.32, Summer 1986
Ένα τέτοιο είδος αφηρημένης φιλοσοφικής σκέψης οδηγεί το Μαρξ στην περιφρόνηση που εκφράζει γι' αυτή στις Θέσεις για το Φόυερμπαχ: "Η κοινωνική ζωή είναι στην ουσία της πρακτική. Όλα τα μυστήρια που παρασέρνουν τη θεωρία προς το μυστικισμό, βρίσκουν τη λογική τους λύση στην ανθρώπινη πράξη και στην κατανόηση αυτής της πράξης".
Η άποψη που αντιπαραθέτει ο Μαρξ σ' αυτό, βρίσκεται πολύ κοντά στις απόψεις άλλων φιλοσόφων οι οποίοι αρνούνται κάθε δυνατότητα γενικών φιλοσοφικών, κοινωνικών ή ιστορικών αντιλήψεων. Έτσι για παράδειγμα, η γλωσσική φιλοσοφία του Βιτγκενστάιν υποστηρίζει ότι όλα τα προβλήματα της φιλοσοφίας προκύπτουν επειδή οι φιλόσοφοι έχουν πάρει τις έννοιες της καθημερινής ζωής και τις χρησιμοποιούν ξεκομμένες από το πλαίσιό τους.
Παρομοίως, οι "ιστορικιστές" διανοητές επιμένουν ότι καμιά ιδέα ή κοινωνική πρακτική δεν μπορεί να γίνει κατανοητή έξω από το ιστορικό και πολιτιστικό πλαίσιο που τοποθετείται: οποιαδήποτε απόπειρα για γενικότερη ερμηνεία πρέπει κατ' ανάγκη να είναι ψευδής.
Όμως, η άποψη του Μαρξ είναι πολύ διαφορετική από τις παραπάνω απόψεις. Επειδή αυτές θεωρούν ότι οι ψευδείς έννοιες είναι αποτέλεσμα μιας παράξενης επιθυμίας των φιλοσόφων να γενικεύουν, ενός περίεργου "διανοητικού σπασμού" που καταλαμβάνει τους ανθρώπους.
Αντίθετα, ο Μαρξ θεωρεί ότι η ψευδής γενίκευση -το αποτέλεσμα του χωρισμού της θεωρίας από την πράξη- έχει υλικές ρίζες. Οι γενικές αντιλήψεις μπορεί να προβάλλουν χωρίς παραμορφώσεις, κατευθείαν από τις άμεσες εμπειρίες των ανθρώπων μόνο σε μια κοινωνία χωρίς τάξεις. Γιατί μόνο σε μια τέτοια κοινωνία ο καθένας θα συμμετέχει σε μια ενιαία συλλογική δραστηριότητα.
Από τη στιγμή που εμφανίζεται ο διαχωρισμός ανάμεσα σε εκμεταλλευτικές και εκμεταλλευόμενες τάξεις και μαζί μ' αυτόν ο διαχωρισμός ανάμεσα στην πνευματική και χειρωνακτική εργασία, η μοναδική πρακτική αποσυντίθεται και μαζί μ' αυτήν αποσυντίθεται κάθε δυνατότητα για μία και μοναδική οπτική του κόσμου.
Σε μια ταξική κοινωνία το κοινωνικό όλον σπάζει συνεχώς σε χωριστά κομμάτια εξαιτίας της σύγκρουσης ανάμεσα στις παραγωγικές δυνάμεις και τις υπάρχουσες σχέσεις παραγωγής, μια σύγκρουση που εκφράζεται στην πάλη ανάμεσα σε διαφορετικές κοινωνικές ομάδες.
Διαφορετικές ομάδες έχουν διαφορετικούς πρακτικούς σκοπούς. Κάποιες ομάδες επιδιώκουν τη διατήρηση των υπαρχόντων κοινωνικών σχέσεων, ενώ άλλες επιδιώκουν την ανατροπή τους, έτσι ώστε ν' αναπτυχθούν νέες κοινωνικές σχέσεις βασιζόμενες σε νέες παραγωγικές δυνάμεις. Ως αποτέλεσμα, διαφορετικά τμήματα της κοινωνίας έχουν διαφορετικές εμπειρίες της κοινωνικής πραγματικότητας. Το καθένα απ' αυτά τα τμήματα τείνει να αναπτύσσει τη δική του συνολική οπτική για την κοινωνία, η οποία θα είναι σημαντικά διαφορετική από τις αντίστοιχες των άλλων ομάδων.
Αυτές οι απόψεις δεν αφορούν μόνο το πώς είναι η κοινωνία. Η άλλη τους λειτουργία είναι να συσπειρώνουν στον πρακτικό σκοπό της διατήρησης ή της ανατροπής της κοινωνίας, γιατί η καθεμιά τους δίνει προτεραιότητα σε μια συγκεκριμένη δραστηριότητα εις βάρος των υπολοίπων.
Αυτό που είναι "καλό" ή "έχει αξία" από τη σκοπιά μιας κοινωνικής ομάδας και της δραστηριότητάς της, θα είναι κακό για μια άλλη ομάδα. Αυτό που η μια ομάδα θεωρεί ως απαραίτητο για τη διατήρηση της κοινωνικής ζωής, επειδή διατηρεί τις υπάρχουσες σχέσεις παραγωγής, από μια άλλη ομάδα θα αντιμετωπίζεται σαν κάτι κακό επειδή εμποδίζει την ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων. Κατηγορίες που προηγουμένως δεν ήταν προβληματικές, απλές περιγραφές αυτού που ήταν αναγκαίο για τη διατήρηση της κοινωνίας και της ανθρώπινης ζωής, γίνονται επιταγές που εκφράζουν τις επιθυμίες διαφορετικών, αντιτιθέμενων τάξεων.
Η απόπειρα των φιλοσόφων να υπολογίσουν αντίπαλες αντιλήψεις για τον κόσμο με ένα μοναδικό μέτρο "αλήθειας" είναι κομμάτι αυτής της πάλης. Προσπαθούν έτσι να γενικεύσουν την εμπειρία μιας συγκεκριμένης τάξης με έναν τέτοιο τρόπο που τη βοηθά να κυριαρχεί στον τρόπο σκέψης των άλλων τάξεων. Εξαιτίας όμως των πραγματικών αντιθέσεων ανάμεσα στις εμπειρίες και τα συμφέροντα των διαφορετικών τάξεων, η αναζήτηση αυτού του στόχου δεν έχει τέλος. Καθεμιά φιλοσοφική αντίληψη μπορεί να βρεθεί αντιμέτωπη με μια άλλη, αφού και η μια και η άλλη έχουν τις ρίζες τους στις αντιτιθέμενες εμπειρίες της υλικής ζωής. Γι' αυτό το λόγο κάθε μεγάλη φιλοσοφία τελικά κατρακυλάει προς το μυστικισμό.
Όμως, για το Μαρξ αυτό δεν σημαίνει ότι όλες οι διαφορετικές οπτικές είναι εξίσου έγκυρες (ή ψευδείς). Γιατί κάποιες απ' αυτές προσφέρουν μια πιο συνολική άποψη της κοινωνίας και της ανάπτυξής της από κάποιες άλλες.
Μια κοινωνική ομάδα που ταυτίζεται με τη συνέχιση των παλιών σχέσεων παραγωγής και των παλιών θεσμών του εποικοδομήματος, έχει αναγκαστικά αποσπασματική άποψη (ή αποσπασματικές απόψεις) της κοινωνίας ως ενιαίου συνόλου. Η πρακτική της έχει στόχο τη διατήρηση αυτού που ήδη υπάρχει, επιχειρεί να "αγιοποιήσει" ό,τι έχει συντελεστεί. Οτιδήποτε άλλο θεωρείται σαν παρεμπόδιση ή καταστροφή μιας χρήσιμης και αρμονικής κατάστασης. Γι αυτό το λόγο, ακόμα και στη διάρκεια περιόδων βαθιάς κοινωνικής κρίσης, η εικόνα της κοινωνίας που προβάλλει αυτή η ομάδα είναι η εικόνα μιας αιώνιας φυσικής αρμονίας που για κάποιο λόγο δέχεται την επίθεση ανεξήγητων και άλογων δυνάμεων.
Κρις Χάρμαν, Μαρξισμός και Ιστορία - Βάση και Εποικοδόμημα Μετάφραση: Λέανδρος Μπόλαρης
Chris Harman
Base and Superstructure
First Published
International Socialism Journal no.32, Summer 1986
Σχόλια
Δημοσίευση σχολίου