Ο Γκράμσι ενάντια στο ρεφορμισμό

Κρις Χάρμαν, Ο Γκράμσι ενάντια στο ρεφορμισμό, 1983 - Μαρξιστικό Βιβλιοπωλείο

Αντόνιο Γκράμσι (1891-1937)

Οι σοσιαλιστές έχουν αποδεχθεί απλά την ιστορική πραγματικότητα που διαμόρφωσε η καπιταλιστική πρωτοβουλία. Πιστεύουν στον αιώνιο και απαραβίαστο χαρακτήρα των θεσμών του δημοκρατικού κράτους. Κατά την άποψή τους, η μορφή αυτών των θεσμών μπορεί να διορθωθεί, να υποστεί μερικές αλλαγές στο ένα ή στο άλλο σημείο, αλλά ο βασικός χαρακτήρας θα πρέπει να παραμείνει ανέπαφος. 

  

Εμείς, από την άλλη πλευρά, είμαστε πεπεισμένοι ότι το σοσιαλιστικό κράτος δεν μπορεί να εκφραστεί μέσα από τους θεσμούς του καπιταλιστικού κράτους... Το σοσιαλιστικό κράτος πρέπει να είναι μια ολοκληρωτικά νέα δημιουργία.

Ο Αντόνιο Γκράμσι πέθανε περισσότερα από 40 χρόνια πριν. Ο θάνατός του ήταν αποτέλεσμα ταλαιπωρίας χρόνων μέσα στις φυλακές του Μουσολίνι. Όμως, κατά κάποιο τρόπο ο Γκράμσι έχει "υποφέρει" πολύ περισσότερο μετά το θάνατό του, από τη διαστρέβλωση των ιδεών του από αυτούς που δεν έχουν καμιά σχέση με τις επαναστατικές σοσιαλιστικές αρχές του. 

Από το 1919 μέχρι το θάνατό του ο Γκράμσι ήταν επαγγελματίας επαναστάτης. Σε όλη αυτή την περίοδο επέμενε στην αναγκαιότητα του επαναστατικού μετασχηματισμού της κοινωνίας μέσα από την ανατροπή του καπιταλιστικού κράτους.

Αυτή η πεποίθηση τον ώθησε να μπει στην πρώτη γραμμή όσων απ' το Σοσιαλιστικό Κόμμα Ιταλίας (PSI) επαναστατική δράση στην πάλη ενάντια στον ιταλικό καπιταλισμό ανάμεσα στο 1916 με 1918, την περίοδο που έγραφε σαν δημοσιογράφος σε διάφορες σοσιαλιστικές εφημερίδες. Η ίδια πεποίθηση τον ώθησε να μπει στο κέντρο του κινήματος των εργοστασιακών συμβουλίων στο Τορίνο το 1919-1920. Γι' αυτό το 1921 έπαιξε ρόλο στην αποχώρηση από το ρεφορμιστικό Σοσιαλιστικό Κόμμα, με σκοπό την ίδρυση ενός γνήσιου, επαναστατικού Κομμουνιστικού Κόμματος. Αυτό τον έκανε να αναλάβει την ηγεσία αυτού του κόμματος από το 1924 μέχρι το 1926. Αυτό τον έστειλε τελικά στις φυλακές του Μουσολίνι, απ' όπου προσπάθησε με τις σημειώσεις του - τα περίφημα "Τετράδια της Φυλακής" να αναπτύξει τις ιδέες του για την ιταλική κοινωνία, τη στρατηγική και τακτική στην πάλη για την κρατική εξουσία, για το χτίσιμο του επαναστατικού κόμματος, για τον επαναστατικό τύπο. Έλπιζε ότι αυτές οι σημειώσεις θα βοηθούσαν κι άλλους που μοιράζονταν μ' αυτόν τους ίδιους επαναστατικούς σκοπούς. Όμως τα γραπτά του τα έχουν οικειοποιηθεί αυτοί που θέλουν να μετατρέψουν το μαρξισμό σε μια ακαδημαϊκή, μη-επαναστατική περιοχή μελέτης.

Αρχικά αυτό έγινε δυνατό με τη συστηματική διαστρέβλωση των ιδεών του Γκράμσι από το Ιταλικό Κομμουνιστικό Κόμμα (PCI).

Η πρώτη περίοδος διαστρέβλωσης

Η πρώτη περίοδος διαστρέβλωσης ξεκίνησε με το θάνατο του Γκράμσι. Ο Παλμίρο Τολιάτι, ο σταλινικός ηγέτης του PCI, πήρε τα Τετράδια της Φυλακής στα χέρια του λίγες μέρες μετά το θάνατο του Γκράμσι. Για δέκα χρόνια τα κράτησε αδημοσίευτα.

Τα Τετράδια άρχισαν τελικά να δημοσιεύονται από το 1947 και μετά, αλλά κολοβωμένα και λογοκριμένα. Ο Σαλβατόρε Σέτσι έχει δείξει ποιες μορφές πήρε η λογοκρισία των κειμένων του Γκράμσι:

1. Με την αφαίρεση αναφορών σε διάφορους μαρξιστές -τον Μπορντίγκα, τον Τρότσκι, ακόμα και τη Ρόζα Λούξεμπουργκ- που εκείνη την περίοδο ο Τολιάτι τους αποκαλούσε "φασίστες".

2. Με την απόκρυψη του γεγονότος ότι ο Γκράμσι από το 1931 είχε διαφωνήσει με την πολιτική του Κομμουνιστικού Κόμματος.

3. Με το να παρουσιάζουν την προσωπική ζωή του Γκράμσι βασισμένη σ' έναν ιδεώδη γάμο, " ένας χρήσιμος μύθος με σκοπό να κάνει τους ανθρώπους να πιστέψουν, στη βάση του συγκεκριμένου παραδείγματος, στη νομιμοφροσύνη των κομμουνιστών απέναντι στην πυρηνική οικογένεια, ένα μέσο για την πολιτική συνεργασίας με τους Καθολικούς που ακολουθούσε το Κομμουνιστικό Κόμμα στην άμεση μεταπολεμική περίοδο".

4. Με την προσπάθεια να αποκρυφτεί το γεγονός ότι ο Γκράμσι προσπάθησε επανειλημμένα να προμηθευτεί βιβλία που θα του έδιναν πρόσβαση στη σκέψη του Τρότσκι μετά την απέλαση του τελευταίου από τη Ρωσία το 1929.

Ο σκοπός αυτών των διαστρεβλώσεων ήταν να παρουσιάσουν τον Γκράμσι ως κατεξοχήν σταλινικό. Ένας τέτοιος Γκράμσι θα ήταν πολύ χρήσιμο εργαλείο για μια ιδεολογία που δεν ενέπνευσε σχεδόν κανένα σημαντικό διανοητή -ένα όπλο που θα μπορούσε να εντυπωσιάσει άλλους Ιταλούς διανοούμενους με την πλούσια διανοητική κληρονομιά του PCI και να κρύψει τη θεωρητική φτώχεια του Κρεμλίνου και των οπαδών του. Μια τέτοια εικόνα ήταν επίσης κι ένα όπλο στραμμένο προς τ' αριστερά, για ν' αποδείξει ότι το PCI που συγκυβερνούσε την Ιταλία με τους Χριστιανοδημοκράτες μετά το 1945, ήταν το ίδιο κόμμα που το 1921 δεν είχε διστάσει να διαχωριστεί ακόμα κι από τους ακραίους αριστερούς ρεφορμιστές του Σοσιαλιστικού Κόμματος, τους "μαξιμαλιστές".

Η λογοκρισία και η διαστρέβλωση ήταν αναγκαίες γιατί ο πραγματικός Γκράμσι δεν είχε καμιά σχέση με το σταλινικό μύθο. Στο τελευταίο του γράμμα στον Τολιάτι πριν μπει στη φυλακή διαμαρτυρόταν για τη γραφειοκρατική μεταχείριση της Αριστερής Αντιπολίτευσης στη Ρωσία από το Στάλιν. Ο Τολιάτι έσκισε το γράμμα.

Το 1931 ο αδερφός του τον επισκέφτηκε στη φυλακή. Ο Γκράμσι του είπε ότι απέρριπτε τη σταλινική υπεραριστερή πολιτική της "Τρίτης Περιόδου" την οποία εφάρμοζε ο Τολιάτι. (Ο Τολιάτι είχε διαγράψει τρία μέλη της Κεντρικής Επιτροπής γιατί αντιπολιτεύονταν αυτή τη γραμμή και με το ψευδώνυμο Έρκολι έγινε από τους πιο μαχητικούς υπερασπιστές αυτής της γραμμής απέναντι στις κριτικές του Τρότσκι.) Ο αδερφός του φοβήθηκε να μεταφέρει αυτά τα νέα στον Τολιάτι -γνώριζε ότι κάτι τέτοιο θα σήμαινε ότι το κόμμα θα εγκατέλειπε την υπεράσπιση του Γκράμσι. 

Ο Γκράμσι σταμάτησε να συζητάει με τους άλλους κομμουνιστές πολιτικούς κρατούμενους, όταν κάποιοι απ' αυτούς, που παπαγάλιζαν τον Τολιάτι, τον κατηγόρησαν για "σοσιαλδημοκράτη" (η γραμμή της τρίτης περιόδου απέκλειε κάθε συνεργασία με ρεφορμιστές για ήταν "σοσιαλ-φασίστες"). Σε ένα από τα τελευταία πολιτικά σχόλια που έκανε ο Γκράμσι σε φίλους του, εξέφρασε τη δυσπιστία του για τα "αποδεικτικά στοιχεία" της καταδίκης του Ζηνόβιεφ στις Δίκες της Μόσχας. Ο Τολιάτι ήταν στη Μόσχα και χειροκροτούσε τις δίκες.

Μετά το θάνατο του Γκράμσι ο Τολιάτι προσπάθησε να παρουσιαστεί σαν ο στενότερος συνεργάτης του σε όλες τις φάσεις. Ωστόσο, παρόλο που συνεργάστηκαν στενά το 1919-1920 και ξανά το 1925-1926, στα χρόνια που μεσολάβησαν ανάμεσα σ' αυτές τις περιόδους συχνά διαφωνούσαν σε ζητήματα επαναστατικής στρατηγικής και τακτικής. Από τη φυλάκιση του Γκράμσι το 1926 και μετά, δεν υπήρχε καμία απολύτως επαφή μεταξύ τους.

Η "ευρωκομμουνιστική" περίοδος της διαστρέβλωσης

Όμως, τελικά, ο ίδιος ο Τολιάτι έδωσε στη δημοσιότητα τις μη λογοκριμένες σημειώσεις και γράμματα του Γκράμσι, επιτρέποντας έτσι να πέσει φως στις προηγούμενες διαστρεβλώσεις. Εν μέρει ήταν αναγκασμένος να το κάνει καθώς βετεράνοι κομμουνιστές είχαν αρχίσει να μιλάνε για τις πραγματικές απόψεις του Γκράμσι. Ένας άλλος λόγος ήταν ότι με το πέρασμα του χρόνου ο Γκράμσι γινόταν μια πιο απόμακρη και λιγότερο επικίνδυνη φιγούρα. Όμως, πάνω απ' όλα, ο στόχος είχε να κάνει με την έναρξη μιας νέας περιόδου διαστρέβλωσης των ιδεών του Γκράμσι. Το PCI έκανε τα πρώτα βήματα προς τη ρήξη των δεσμών των Κομμουνιστικών Κομμάτων της Δύσης με τη Μόσχα, μια τάση που αργότερα ονομαζόταν "Ευρωκομμουνισμός".

Στις αρχές της δεκαετίας του 1960 το PCI άρχισε να απομακρύνεται από τη Μόσχα. Οι ηγέτες του ονειρεύονταν ότι θα μπορούσαν να ξαναμπούν στην ιταλική αστική κυβέρνηση από την οποία είχαν εκδιωχθεί το 1947. Για να πετύχουν αυτό το στόχο προσπάθησαν να αποδείξουν στα αστικά κόμματα ότι πια δεν ήταν εξαρτημένοι από το Κρεμλίνο. Ο Τολιάτι που στη δεκαετία του '30 ήταν ένας από τους πιστούς συνεργάτες του Στάλιν, από το 1956 και μετά έγινε ένας από τους πιο γνωστούς κριτικούς του.

Η αλλαγή της γραμμής προκάλεσε σκληρές διαμάχες με τους υπερασπιστές του Στάλιν σε διεθνές επίπεδο και στο εσωτερικό του ίδιου του PCI. Ήταν μια μάχη σε δυο μέτωπα -να εξασφαλίσει την ανεξαρτησία του κόμματος από τους κληρονόμους του Στάλιν στο Κρεμλίνο και να αποδείξει ότι μια κυβέρνηση στην οποία θα συμμετείχε το PCI δεν θα έφερνε καμιά δραστική αλλαγή στον κρατικό μηχανισμό. Οι κριτικές του Γκράμσι για το Στάλιν, που πριν είχαν λογοκριθεί, τώρα έγιναν ένα όπλο στο πρώτο μέτωπο. Η διαστρέβλωση των ιδεών του Γκράμσι έγινε επίσης ένα χρήσιμο εργαλείο για το δεύτερο μέτωπο.

Από "προστάτης άγιος" του ιταλικού σταλινισμού, ο Γκράμσι έγινε "προστάτης άγιος" του ευρωκομμουνισμού. Οι ιδέες του χρησιμοποιήθηκαν για να δικαιολογηθεί ο "ιστορικός συμβιβασμός" του PCI με τους Χριστιανοδημοκράτες (την ιταλική δεξιά). Στη Βρετανία υιοθετήθηκε από τους διανοούμενους της δεξιάς πτέρυγας του Κομμουνιστικού Κόμματος. Αποσπάσματα από τα γραπτά του χρησιμοποιήθηκαν ακόμα και για να δικαιολογήσουν την πολιτική λιτότητας!

Το άστρο του ευρωκομμουνισμού άρχισε σύντομα να δύει. Όμως η εκδοχή που έδωσε για τον Γκράμσι επέζησε: διαδόθηκε από περιοδικά όπως το Marxism Today, με μιαν ατέλειωτη σειρά ακαδημαϊκών βιβλίων και όλο και περισσότερο σαν η "κοινή λογική" της Αριστεράς του Εργατικού Κόμματος.

Παρόλα αυτά, ο Γκράμσι ήταν τόσο μακριά από το ρεφορμισμό όσο λίγοι άλλοι μαρξιστές διανοητές. Οι ιδέες του βασιζόταν σε έννοιες που οι σημερινοί ρεφορμιστές τις κατηγορούν ως "εξεγερσιακές", "εργατίστικες", "αυθορμητίστικες" και "υπερεκτίμηση της βάσης".