Η Κουλτούρα των Προκαπιταλιστικών Κοινωνιών και η Καπιταλιστική Άρνησή της

Σαμίρ Αμίν, Αιγύπτιος Μαρξιστής οικονομολόγος γεννημένος το 1931.

   Πρέπει πρώτα-πρώτα να προσπαθήσουμε να καθορίσουμε τι είναι κουλτούρα, πολιτισμός, τα συστατικά τους στοιχεία και το πώς διαρθρώνονται.

    Για μας κουλτούρα είναι ο τρόπος οργάνωσης της χρησιμοποίησης των αξιών χρήσης. Ποιες είν' αυτές οι αξίες χρήσης, και μπορεί κανείς να τις καθορίσει, να ορίσει τα όριά τους, να προσπαθήσει να τις κατατάξει σε κατηγορίες; Μπορεί κανείς να προσδιορίσει τη φύση και τον τρόπο οργάνωσης αυτής της χρησιμοποίησης; Μπορεί, τέλος, κανείς να καταλάβει τις σχέσεις -αρμονικές ή αντιφατικές- ανάμεσα σ' αυτούς τους τρόπους οργάνωσης, στα διάφορα πεδία που τις αφορούν;
Τόσα ερωτήματα, που θα προσπαθήσουμε να απαντήσουμε με ιστορική προοπτική, δηλαδή αντιλαμβανόμενοι τις αντιθέσεις που αντιπαραθέτουν τους προκαπιταλιστικούς σχηματισμούς σ' αυτούς του σύγχρονου κόσμου μας. Και, καθώς "αυτό που μετράει δεν είναι να εξηγήσουμε τον κόσμο άλλα να τον αλλάξουμε", η προοπτική μας θα τείνει να καθορίσει το σημείο εκκίνησης της "σοσιαλιστικής ουτοπίας": το σχέδιο μιας μη αλλοτριωμένης κοινωνίας. Έξω απ' αυτή την προοπτική, καμιά σωτηρία. Αυτός που δε θέλει να φανταστεί μια μη αλλοτριωμένη κοινωνία δέχεται την αλλοτρίωση κι αυτό δεν του επιτρέπει να καταλάβει επιστημονικά τον τρόπο ενέργειας της κοινωνίας. Εάν η ιδεολογία είναι η ψεύτικη συνείδηση, αλλοτριωμένη, μιας αλλοτριωμένης κοινωνίας, η επιστήμη αυτής της κοινωνίας δεν είναι κάτι ξεχωριστό από την ιδεολογία της. Η επιστήμη , πραγματικά και ολοκληρωτικά μη αλλοτριωμένη δεν υπάρχει ακόμα. Αλλά μπορούμε να τη διακρίνουμε, όπως μπορούμε να διακρίνουμε την ανθρώπινη ελευθερία, από τη στιγμή που συνειδητοποιούμε την ψεύτικη συνείδησή της. Πρέπει να το επαναλάβουμε: η λογική και η συγκίνηση είναι τα αξεχώριστα προϊόντα του όντος και της δραστηριότητας του ανθρώπου, ζώου και μη ζώου, κοινωνικού και ατομικού.

    Όλοι οι προκαπιταλιστικοί κοινωνικοί σχηματισμοί θεμελιώθηκαν πάνω σε μια άμεση αντίληψη της αξίας χρήσης, χωρίς τη μεσολάβηση της ανταλλακτικής αξίας. Βέβαια, πολλοί προκαπιταλιστικοί κοινωνικοί σχηματισμοί γνωρίζουν την εμπορευματική ανταλλαγή, αλλά σε κανένα η (απλή) εμπορευματική παραγωγή δεν είναι κυρίαρχη. Άλλωστε, γι' αυτό το λόγο οι αντιλήψεις της ανταλλακτικής αξίας και της αξίας χρήσης δεν μπόρεσαν να διατυπωθούν πριν από την εμφάνιση του καπιταλιστικού συστήματος και τη γενικοποίηση της εμπορευματικής μορφής, όχι μόνο όλου του κοινωνικού προϊόντος, αλλά ακόμα και της ίδιας της εργατικής δύναμης.

    Η άμεση αντίληψη των αξιών χρήσης αποκλείει την κατανόησή τους σα μια πραγματικότητα άλλη από πολύμορφη και πολλαπλάσια. Για τους προκαπιταλιστικούς σχηματισμούς, η αφηρημένη και γενική αντίληψη της αξίας χρήσης δεν υπάρχει: δεν υπάρχουν παρά συγκεκριμένες αξίες χρήσης. Αυτές είναι συγχρόνως ατομικές και κοινωνικές.

     Οι αξίες χρήσεις κατέχουν όλη την κοινωνική ζωή: είναι οι αξίες χρήσεις όλων των υλικών και μη υλικών πραγμάτων που ικανοποιούν τις ανάγκες του κοινωνικού και ατομικού προκαπιταλιστικού ανθρώπου: οι διάφορες τροφές του, τα σκεύη κι εργαλεία του, τα ρούχα του και το καταφύγιό του, τα αντικείμενα τέχνης και συλλογικά μνημεία του, αλλά επίσης τα μέσα να εκδηλώνει τις επιστημονικές του ιδέες, η πίστη του (οι προγονικές θυσίες και προσευχές του), τα μέσα ικανοποίησης των συναισθηματικών αναγκών του και η τακτοποίηση των οικογενειακών και κοινωνικών προβλημάτων του.

    Ο άνθρωπος των προκαπιταλιστικών μορφών δε διακρίνει το χρόνο εργασίας απ' αυτόν που θυσιάζει στις άλλες κοινωνικές του απασχολήσεις. Η ενότητα του προκαπιταλιστικού κοινωνικού χρόνου αποκλείει να καθοριστεί ένα ιδιαίτερο πεδίο, οικονομικό, κι επομένως μια οικονομική επιστήμη. Συνεπώς, η κυρίαρχη βαθμίδα που χαρακτηρίζει αυτούς τους κοινωνικούς σχηματισμούς είναι πάντα το εποικοδόμημα, ακόμα κι όταν είναι η υποδομή που μένει καθοριστική σε τελευταία ανάλυση.

     Η άμεση κατανόηση των αξιών χρήσης δε σημαίνει την ελευθερία των ανθρώπων, δηλαδή τη γνώση των δυνατοτήτων τους. Γιατί αυτή η κατανόηση ενεργεί σ' ένα επίπεδο των παραγωγικών δυνάμεων που παραμένει πολύ χαμηλό. Προκύπτουν έτσι σπουδαίες συνέπειες.

   Καταρχήν, αυτές είναι ταξικές κοινωνίες. Το σύνολο των αξιών χρήσης είναι πολύ άνισα οικειοποιημένο και η πλειοψηφία των ανθρώπων ιδιαίτερα φτωχοί. Αυτή η φτώχεια είναι που καθορίζει τον πλούτο των μειονοτήτων, που μπορούν με την άμεση απόκτηση του πλούτου, να αναπτύξουν τον ανθρωπισμό τους, την επιστήμη τους, το γούστο τους, τα αισθήματά τους. Ο ανθρωπισμός των μεν έχει γι' αντίβαρο τον περιορισμό των άλλων σε σχεδόν κτηνώδη κατάσταση. Έτσι, ο ανθρωπισμός είν' αναγκαστικά περιορισμένος, παραμορφωμένος και αλλοτριωμένος.

   Είν' αλλοτριωμένος γιατί η κυριαρχία της ιδεολογίας, που συνδέεται με τη διαφάνεια της οικονομικής δεν είν' ένα κυνικό ψέμα των κερδοσκόπων. Η κυρίαρχη τάξη είναι η ίδια υποταγμένη σ' αυτή την ιδεολογία, όπως και η υποταγμένη τάξη. Η χαμηλή ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων σημαίνει την υποταγή της κοινωνίας ολόκληρης στις δυνάμεις της φύσης: η ιδεολογία στην περίπτωση αυτή είναι αναγκαστικά θρησκευτική.

    Όλες οι αξίες χρήσης θα φέρουν στο εξής αυτό το χαρακτηριστικό, να είναι αντιληπτές συγχρόνως σα μέσα άμεσης ικανοποίησης των αναγκών και σαν εκδηλώσεις θρησκευτικής αλλοτρίωσης. Βλέπει κανείς πως αυτές οι ανάγκες δεν είναι "ζωικές", "φυσιολογικές", αλλά κοινωνικές, στο υλικό πεδίο της μεγαλύτερης αθλιότητας.

    Αλλοτριωμένη κουλτούρα ναι, παρ' όλ' αυτά όμως πραγματική κουλτούρα, γιατί ο τρόπος οργάνωσης της χρησιμοποίσης των αξιών χρήσης είναι πλήρης. Αγκαλιάζει όλα τα πεδία της κοινωνικής ζωής, ενώνει το κοινωνικό και το ατομικό, καθορίζει καθένα από τα στοιχεία του σε σχέση με το όλο. Δεν είναι τέχνασμα πολυμάθειας που δοκιμάζει κανείς μπροστά στα έργα του παρελθόντος την ίδια συγκίνηση όπως οι άνθρωποι του παρελθόντος: τα καταλαβαίνει.

       Οι παλιές κουλτούρες είναι αναγκαστικά διαφορετικές μεταξύ τους. Δεν είναι διαφορετικές γιατί οι φυσικές κοινωνίες είναι περιορισμένες κι ο πλανήτης ακόμα πλατύς. Είναι γιατί η άμεση αντίληψη των αξιών χρήσης είναι συγκεκριμένη, επόμενως μεγάλης ποικιλίας, από τη μια μορφή στην άλλη, από τη μια περιοχή στην άλλη, από το ένα άτομο στο άλλο. Η ποικιλομορφία των αναγκαίων σχέσεων ανάμεσα στην κοινωνία και τη φυσή, που είναι ακόμα τόσο λίγο κυριαρχημένη, αυξάνει αυτή την ποικιλία, όπως και το πολύμορφο των ιδιαίτερων συνδυασμών αυξάνει στους διάφορους κοινωνικούς σχηματισμούς.

     Ο καπιταλισμός είναι η στιγμή της άρνησης: άρνησης της αξίας χρήσης, και άρα άρνησης της κουλτούρας, άρνησης της πολυμορφίας. Ο τρόπος της καπιταλιστικής παραγωγής είναι βασισμένος πάνω στη γενικοποιημένη ανταλλακτική αξία, επεκταμένης για πρώτη φορά σ' αυτή την ίδια την εργατική δύναμη, σε όλους τους καπιταλιστικούς κοινωνικούς σχηματισμούς του κέντρου και της περιφέρειας. Η πραγματική ενότητα του κόσμου είναι φτιαγμένη γύρω από τον παγκόσμιο χαρακτήρα της εργατικής δύναμης.

    Η άμεση αντίληψη των αξιών χρήσης έχει ξεφύγει από τον άνθρωπο του καπιταλιστικού κόσμου. Είτε απέραντα πλούσιος είτ' εξαθλιωμένος, ο άνθρωπος αυτός δεν είναι παρά ένας καταναλωτής, δηλαδή ένα κοινωνικό ζώο του οποίου οι ανάγκες έχουν κατασκευαστεί με την ακρίβεια και την ταχύτητα της μηχανής, σύμφωνα με τις απαιτήσεις του κέρδους. Περισσότερο από ποτέ η ίδια του η δύναμη, αυτή που του επιτρέπει να κυριαρχεί στη φύση, του φαίνεται να του επιβάλλεται σα μια ξένη δύναμη.

    Αλλά ο χώρος της αλλοτρίωσής του είναι μετατοπισμένος. Δε φοβάται πια τη φύση, τις αστραπές, τις βροντές, τους θεούς. Φοβάται τον εαυτό του, την κοινωνία. Η γενικοποίηση της ανταλλακτικής αξίας στην ανώτερη μορφή της, αυτή του καπιταλισμού, δίνει στην οικομική εκμετάλλευση της εργατικής δύναμης μια νέα διάσταση. Πράγματα δημιουργημένα από ανθρώπους παίρνουν το όνομα μιας γενικής και αφηρημένης έννοιας, του κεφαλαίου. Είναι προικισμένα από μαγικές ιδιότητες φετίχ: έχουν μια παραγωγικότητα από τον ίδιο τον εαυτό τους. Αντί να καταλαβαίνει ότι η δουλειά του γίνεται πιο παραγωγική, ο άνθρωπος αποδίδει αυτή την παραγωγικότητα στα υλικά μέσα που χρησιμοποιεί. 

    Η πραγματική θρησκεία των Άγγλων δεν είναι ο προτεσταντισμός, είναι ο νόμος της προσφοράς και της ζήτησης, διατύπωνε ο Μαρξ. Τον ίδιο καιρό, το πεδίο της κοινωνικής δραστηριότητας διαιρείται σε δύο χωριστούς τομείς. Αυτός της οικονομικής ζωής αποκτάει καθοριμένα όρια: το να φτιάχνεις φαγητό σ' ένα εστιατόριο είναι μια οικονομική δραστηριότητα. Το να το φτιάχνεις στο σπίτι σου δεν είναι.

    Οι δυο όροι της αντιφατικής διαλεκτικής ενότητας αξία χρήσης-ανταλλακτική αξία γίνονται κατανοητοί αμέσως. Διαλεκτική ενότητα δε σημαίνει όμως συμμετρία: η ανταλλακτική αξία κυριαρχεί στην ενότητα, καθορίζει σε τελευταία βαθμίδα την αξία χρήσης, όπως το αποδεικνύει η κοινωνική πραγματικότητα κάθε μέρα. Η ιστορική βάση της ανταλλακτικής αξίας, που υπήρξε αρχικά η αξία χρήσης, έχει αναποδογυριστεί.

    Η οικονομική αλλοτρίωση είναι αναγκαία για τη λειτουργία του συστήματος. Γι' αυτό μια ψεύτικη επιστήμη που αντικατοπτρίζει τις απαιτήσεις μιας ψεύτικης συνείδησης, η οικονομική επιστήμη, έπρεπε να στηθεί πάνω στην ανόητη υπόθεση μιας μονόπλευρης αιτιότητας, που βγαίνει από τις αξίες χρήσης. Η σαφής αντίθεση; μέσα στην κοινωνία που αρνείται τις αξίες χρήσης, η ιδεολογία, που αυτοαποκαλείται επιστήμη, χτίζεται ολόκληρη πάνω στη μοναδική βάση των αξιών χρήσης. Έτσι η κόλαση της πραγματικότητας ανταμείβεται με τον παράδεισο των ιδεών.

Πηγή: ΣΑΜΙΡ ΑΜΙΝ, ο ιμπεριαλισμός και η άνιση ανάπτυξη ΙΙΙ. ΤΟ ΕΓΚΩΜΙΟ ΤΟΥ ΣΟΣΙΑΛΙΣΜΟΥ (1,2,3)

Μετάφραση ΔΗΜΗΤΡΗ ΛΙΒΙΕΡΑΤΟΥ εκδοσεις καραναση ΑΘΗΝΑ1978

Τίτλος Πρωτοτύπου: L'Impérialisme et le développement inégal - Editions de Minuit, Paris, 1976

*Ουτοπία δεν είναι το συνώνυμο του αδύνατου: από τη στιγμή που καταφέρνουμε να φανταστούμε μια ουτοπική κοινωνία, αυτό σημαίνει ότι αυτή είναι δυνατή. Οι ουτοπικοί σοσιαλιστές του ΧΙΧ αιώνα δεν είναι εξωπραγματικοί από την αντίληψη που εκφράζουν, αλλά από την ιδέα που έχουν για το δρόμο να φτάσουν εκεί.