Η ζωή μου
(Εκδόσεις "Αλλαγή")
Ο ΘΑΝΑΤΟΣ ΤΟΥ ΛΕΝΙΝ ΚΑΙ Η ΜΕΤΑΤΟΠΙΣΗ ΤΗΣ ΕΞΟΥΣΙΑΣ
Με ρώτησαν πολλές φορές και με ρωτάνε ακόμη και τώρα: Πώς χάσατε την εξουσία; Συχνά, η ερώτηση αυτή δείχνει ότι ο συνομιλητής φαντάζεται με πολλή απλοϊκότητα την εξουσία σαν ένα υλικό αντικείμενο, που θα μπορούσε να πέσει απ' τα χέρια και να χαθεί, όπως ένα ρολόι ή ένα σημειωματάριο. Στην πραγματικότητα, όταν οι επαναστάτες που διευθύνανε την πάλη για την κατάκτηση της εξουσίας, φτάνουνε στο σημείο να τη χάνουν «δίχως μάχη» ή από καταστροφή, αυτό σημαίνει ότι η επίδραση ορισμένων ιδεών και ορισμένων ψυχικών καταστάσεων βρίσκεται σε ύφεση στις ηγετικές σφαίρες της επανάστασης ή ότι το επαναστατικό πνεύμα στις μάζες βρίσκεται σε κατάπτωση ή ότι και τα δύο αυτά βρίσκονται σε παρακμή.
Τα διευθυντικά στελέχη του κόμματος, που βγήκε απ' την παρανομία, ήταν εμψυχωμένα από επαναστατικές τάσεις, που ηγέτες της πρώτης περιόδου της επανάστασης τις μορφοποιούσαν καθαρότερα και τελειότερα και τις πραγματοποιούσαν συνειδητότερα και πληρέστερα. Χάρη σ' αυτές ακριβώς τις ικανότητές τους αναγνωρίστηκαν ηγέτες του κόμματος και μέσω του κόμματος και ηγέτες της εργατικής τάξης και μέσω της εργατικής τάξης οδηγητές της χώρας. Απ' αυτό το δρόμο ορισμένα άτομα συγκέντρωσαν στα χέρια τους την εξουσία.
Οι ιδέες όμως της πρώτης επαναστατικής περιόδου χάσανε αισθητά την επίδρασή τους πάνω στα πνεύματα εκείνων των κομματικών στρωμάτων που κατείχαν άμεσα την εξουσία για να κυβερνούν τη χώρα. Στην ίδια τη χώρα συντελούνταν διαδικασίες που μπορούν να συνοψιστούν στο γενικό όρο αντίδραση. Οι διαδικασίες αυτές πλήττανε λίγο ή πολύ την εργατική τάξη και προ παντός τα εργατικά στοιχεία του κόμματος. Το στρώμα που αποτελούσε το μηχανισμό της εξουσίας άρχιζε να διαμορφώνει καινούριους ξεχωριστούς σκοπούς, προσπαθώντας να υποτάξει σ' αυτούς την επανάσταση. Ανάμεσα στους ηγέτες που χαράζανε την ιστορική κατεύθυνση της τάξης και ήταν σε θέση να βλέπουν πάνω από το μηχανισμό, κι αυτό τον ίδιο το μηχανισμό -πελώριο, βαρυκίνητο, συντεθειμένο από ετερόκλητα στοιχεία, που απορροφούσε εύκολα το μέσο κομμουνιστή- άρχισε να διαγράφεται μια διάσταση. Στην αρχή είχε χαρακτήρα περισσότερο ψυχολογικό παρά πολιτικό. Οι χθεσινές μέρες πολύ νωπές. Τα συνθήματα του Οκτώβρη δεν είχαν ακόμη ξεθωριάσει στη μνήμη. Το προσωπικό κύρος των ηγετών της πρώτης περιόδου ήταν πολύ μεγάλο. Ωστόσο, κάτω από τις μορφές αυτών των παραδόσεων διαμορφώνονταν μια καινούρια ψυχολογία. Οι διεθνείς προοπτικές σκοτείνιαζαν. Τα καθημερινά καθήκοντα απορροφούσαν ολοκληρωτικά τους ανθρώπους. Καινούριες μέθοδοι που έπρεπε να εξυπηρετήσουν καθορισμένους πριν από λίγο σκοπούς και πάνω απ' όλα καινούρια ψυχολογία. Ολοένα και περισσότεροι άνθρωποι άρχισαν να θεωρούν έναν σταθμό εκκίνησης σαν τον έσχατο σταθμό. Διαμορφώθηκε ένας καινούριος τύπος.
Οι επαναστάτες, στο κάτω-κάτω, είναι κι αυτοί φτιαγμένοι από την ίδια κοινωνική πάστα, όπως όλοι οι άλλοι άνθρωποι. Πρέπει όμως να έχουν ορισμένες προσωπικές ξεχωριστές ιδιότητες, που επιτρέπουν στην ιστορική εξελικτική πορεία να τους ξεχωρίζει από τους άλλους και να τους συγκεντρώνει σε μια ιδιαίτερη ομάδα. Η κοινή ζωή τους, η θεωρητική εργασία, η πάλη τους κάτω από την ίδια σημαία, η συλλογική πειθαρχία, ο χαρακτήρας που ατσαλώνεται κάτω από τη φωτιά των κινδύνων, διαμορφώνουν σιγά-σιγά τον τύπο του επαναστάτη. Κι έχουν απόλυτα δίκιο να μιλούν για τον ψυχολογικό τύπο του μπολσεβίκου, αντιτάσσοντάς τον, ας πούμε, στον τύπο του μενσεβίκου. Έχοντας κανείς αρκετή πείρα μπορεί μάλιστα με μια ματιά να ξεχωρίσει ένα μπολσεβίκο από ένα μενσεβίκο με ελάχιστο ποσοστό να πέσει έξω.
Αυτό δε σημαίνει όμως καθόλου ότι σ' ένα μπολσεβίκο είναι τα πάντα μπολσεβίκικα. Να μεταμορφώσεις μια θεώρηση του κόσμου από τη σάρκα ίσαμε τα κόκαλα, να υποτάξεις σ' αυτήν όλες τις λειτουργίες της συνείδησής σου και να συγχωνεύσεις μαζί της έναν κόσμο προσωπικών σου αισθημάτων -αυτό δεν είναι χάρισμα που μπορούν να το 'χουν όλοι. Είναι προνόμιο πολύ λίγων. Στην εργατική μάζα αυτό αντισταθμίζεται από το ταξικό ένστικτο που, σε κρίσιμες στιγμές, φτάνει σε μεγάλη οξυδέρκεια.
Υπάρχει ωστόσο στο κόμμα και στο κράτος σημαντικός αριθμός από επαναστάτες που μολονότι στη μεγάλη τους πλειοψηφία προέρχονται απ' τη μάζα, έχουν από πολύ καιρό ξεκόψει απ' αυτή κι απ' την ίδια τους τη στάση έρχονται σε αντίθεση με τη μάζα. Το ταξικό ένστικτο σ' αυτούς έχει πια εξατμιστεί. Απ' την άλλη μεριά, τους λείπει η θεωρητική σταθερότητα και η ευρύτητα απόψεων που να μπορεί να αγκαλιάσει την εξελικτική πορεία στο σύνολό της. Μέσα στην ψυχολογία τους απομένουν αρκετές θέσεις ανυπεράσπιστες, απ' όπου -με τη μεταβολή των συνθηκών- εισχωρούν ξένες και εχθρικές πνευματικές επιδράσεις.
Στις περιόδους της παράνομης πάλης, της εξέγερσης, του εμφυλίου πολέμου, αυτά τα στοιχεία ήταν μονάχα στρατιώτες του κόμματος. Στη συνείδησή τους μόνο μια χορδή δονούσε, κι αυτή με τη διαπασών του κόμματος. Όταν όμως λιγόστεψε η ένταση, όταν οι νομάδες της επανάστασης καθηλωνόταν στις θέσεις τους, ξυπνούσαν τότε μέσα τους, ζωντάνευαν κι αναπτύσσονταν όλα τα χαρακτηριστικά της ψυχολογίας του μικροαστού, συμπάθειες και επιθυμίες υπαλλήλων ικανοποιημένων από τον εαυτό τους.
Πολλές φορές ορισμένες εκδηλώσεις που ξέφευγαν απ' τον Καλίνιν, το Βοροσίλωφ, το Στάλιν, το Ρίκωφ, προξενούσαν ανησυχίες. Από πού προερχόταν αυτό; Διερωτόμουν. «Από ποιον οχετό ξεπηδούσε;» Συνέβαινε, πηγαίνοντας στη μια ή την άλλη συνεδρίαση, να βρίσκω ομίλους να συζητούν και να σταματούν απότομα τις συζητήσεις τους μόλις εμφανιζόμουν. Στις κουβέντες τους δεν υπήρχε τίποτα που στρεφόταν εναντίον μου. Τίποτα αντίθετο με τις απόψεις του κόμματος. Η ατμόσφαιρα όμως μύριζε ηθική αμεριμνησία, αυτοϊκανοποίηση, χυδαία ευχαρίστηση. Ένιωθαν ξαφνικά την ανάγκη να κάνουνε μεταξύ τους εκμυστηρεύσεις για την καινούρια αυτή κατάσταση που επικρατούσε και με την ευκαιρία σημειώνω πως μέσα σ' αυτές είχανε πάρει μεγάλη έκταση φλυαρίες γεμάτες κακοήθεια. Άλλοτε αυτοί οι άνθρωποι ντρεπόταν για τέτοια φερσίματα, όχι μόνο μπροστά στο Λένιν και σε μένα, αλλά και μπροστά στον εαυτό τους τον ίδιο. Όταν, για να φέρουμε ένα παράδειγμα, ξεπετιόταν απ' το στόμα του Στάλιν κάποια χυδαιότητα, ο Λένιν χωρίς να σηκώσει το σκυμμένο πάνω στα χαρτιά του κεφάλι του, έριχνε ολόγυρα ματιές, σαν να ήθελε να διαπιστώσει αν κατάλαβαν κι οι άλλοι πόσο ανυπόφορη ήταν η έκφραση που ξεστόμισε ο Στάλιν. Σε παρόμοιες περιπτώσεις, έφτανε μια φευγαλέα ματιά ή ύψωση του τόνου της φωνής για να φανεί η συνεννόηση που υπήρχε ανάμεσα στο Λένιν και σε μένα σε τέτοιες ψυχολογικές αξιολογήσεις.
Αν δεν πήγαινα στις διασκεδάσεις, που ολοένα και περισσότερο άρχισαν να συνηθίζονται στις νέες διευθυντικές σφαίρες, δεν το έκανα από ηθικούς λόγους. Απλούστατα δεν είχα καμιά διάθεση να υφίσταμαι τις δοκιμασίες μιας καθαρής ανίας. Επισκέψεις ανάμεσα στους ηγετικούς κύκλους, τακτικές εμφανίσεις στα μπαλέτα, συντροφικά γλέντια με ποτό, όπου έπαιρνε κι έδινε το κουτσομπολιό, όλα αυτά δε με ενθουσιάζανε καθόλου. Η νέα ανώτερη σφαίρα το ένιωθε πως αυτός ο τρόπος ζωής δε μου ταίριαζε. Κι ούτε που προσπαθούσαν να με προσελκύσουν. Γι' αυτό και σταματούσαν οι διάφοροι όμιλοι τις κουβέντες τους μόλις εμφανιζόμουνα και σκορπούσαν με κάποια δυσφορία και κάποια εχθρότητα απέναντί μου. Για όποιον θέλει, αυτό σημαίνει ποιος άρχισα να χάνω την εξουσία.
Θα περιοριστώ εδώ στην ψυχολογική πλευρά της υπόθεσης, αφήνοντας κατά μέρος τις κοινωνικές της βάσεις, δηλαδή τις ανατομικές αλλοιώσεις της επαναστατικής κοινωνίας. Είναι αυτονόητο ότι τελικά αυτές οι αλλοιώσεις είναι που παίζουν τον αποφασιστικό ρόλο. Ωστόσο αναγκαστικά, θα πρέπει πρώτα κανείς να σταθεί στις ψυχολογικές τους αντανακλάσεις. Τα βαθύτερα γεγονότα εξελίσσονται σχετικά αργά, διευκολύνοντας τις μοριακές διεργασίες του εκφυλισμού στην ανώτερη σφαίρα, και μην αφήνοντας έτσι τη δυνατότητα να εμφανιστούν μπροστά στις μάζες οι δύο αυτές ασυμφιλίωτες θέσεις. Πρέπει ακόμα να προστεθεί πως η νέα πνευματική κατάσταση έμενε για πολύ καιρό και μένει ακόμα μασκαρεμένη με τις μορφές της παράδοσης. Κι αυτό δυσκόλευε ακόμα περισσότερο να προσδιορίσεις πόσο βαθιά τραβούσε ο εκφυλισμός. Η συνωμοσία του Θερμιδώρ, στο τέλος του 18ου αιώνα, προετοιμασμένη από την ίδια την πορεία της επανάστασης, ξέσπασε μ' ένα μονάχα χτύπημα και πήρε τη μορφή μιας αιματηρής λύσης. Το δικό μας Θερμιδώρ γλιστράει αργά. Η γκιλοτίνα έχει αντικατασταθεί, τουλάχιστο για ένα χρονικό διάστημα που δεν μπορούμε να προσδιορίσουμε, με τις δολοπλοκίες. Η παραποίηση του παρελθόντος, συστηματική, οργανωμένη σύμφωνα με τη μέθοδο της «αλυσίδας», έχει γίνει το όργανο της μετατροπής του ιδεολογικού εξοπλισμού του επίσημου κόμματος. Η αρρώστια του Λένιν και η αναμονή για ενδεχόμενο ξαναγύρισμά του στη διεύθυνση του κόμματος, δημιούργησαν μια προσωρινή κατάσταση αβεβαιότητας που κράτησε, με διακοπές, σχεδόν δυο χρόνια.
Αν το επαναστατικό κίνημα βρισκόταν σε άνοδο, οι αναβολές θα ήταν σε όφελος της αντιπολίτευσης. Η επανάσταση όμως, υφίστατο τότε, σε διεθνή κλίμακα, ήττες πάνω στις ήττες, και οι παρατάσεις αυτές ήταν σε όφελος του εθνικού ρεφορμισμού, δυναμώνοντας αυτόματα τη γραφειοκρατία του Στάλιν εναντίον μου και εναντίον των πολιτικών μου φίλων. Η εκστρατεία που άρχισε εναντίον της θεωρίας της διαρκούς επανάστασης, από πραγματικούς φιλισταίους και ανίδεους, τόσο ολοφάνερα ανόητη, ξεπηδούσε ακριβώς απ' αυτές τις ψυχολογικές πηγές. Φλυαρώντας μπροστά σε μια μπουκάλα κρασί ή γυρίζοντας από μια παράσταση μπαλέτου κάποιος ευχαριστημένος από τον εαυτό του γραφειοκράτης, έλεγε σε κάποιον άλλο όχι λιγότερο ικανοποιημένο: «Ο Τρότσκι δεν έχει τίποτα άλλο στο μυαλό του από τη διαρκή επανάσταση». Εδώ στηρίζονταν οι κατηγορίες εναντίον μου, ότι δεν είχα αισθήματα συναδελφικότητας, ότι ήμουνα ατομιστής, αριστοκράτης. «Δεν μπορείς όλα σου και όλο σου τον καιρό να τον διαθέτεις για την επανάσταση, πρέπει επίσης να ενδιαφερθείς λιγάκι και για τον εαυτό σου». Κι αυτή η διάθεση μεταφραζόταν: «Κάτω η διαρκής επανάσταση!». Η διαμαρτυρία που ξεσηκωνόταν εναντίον των θεωρητικών απαιτήσεων του μαρξισμού και των πολιτικών επιδιώξεων της επανάστασης, έπαιρνε σιγά-σιγά γι' αυτούς τους ανθρώπους τη μορφή μιας πάλης εναντίον του «τροτσκισμού». Κάτω απ' αυτό το έμβλημα, ο μικροαστός απελευθερωνόταν μέσα στον μπολσεβίκο. Να πού οφείλονταν το χάσιμο της εξουσίας από μέρους μου και πώς αυτό καθόρισε τις μορφές κάτω από τις οποίες συντελέστηκε αυτό το χάσιμο.
Σχόλια
Δημοσίευση σχολίου