Το κεφάλαιο στις προκαπιταλιστικές κοινωνίες

Ερνέστ Μαντέλ, Βασικές Αρχές Οικονομικής Θεωρίας, Το Κεφάλαιο και ο Καπιταλισμός (1963)

Ανάμεσα στην πρωτόγονη κοινωνία που είναι ακόμα θεμελιωμένη πάνω σε μια φυσική οικονομία, στην οποία δεν παράγουν παρά μόνο αξίες χρήσης προορισμένες να καταναλωθούν από τους ίδιους τους παραγωγούς τους και στην καπιταλιστική κοινωνία, παρεμβάλλεται μια μακρά περίοδος της ιστορίας της ανθρωπότητας η οποία καλύπτει στην ουσία όλους τους ανθρώπινους πολιτισμούς που σταμάτησαν στην όχθη του καπιταλισμού. Ο μαρξισμός όλη αυτή την περίοδο την προσδιορίζει σαν την κοινωνία της μικρής εμπορευματικής παραγωγής.

Πρόκειται λοιπόν για μια κοινωνία η οποία έχει γνωρίσει ήδη την παραγωγή εμπορευμάτων, των αγαθών των προοριζόμενων όχι για την άμεση κατανάλωση των παραγωγών αλλά που πρόκειται να ανταλλαγούν στην αγορά, στην οποία όμως κοινωνία η εμπορευματική αυτή παραγωγή δεν έχει γενικευτεί ακόμη όπως στην καπιταλιστική κοινωνία.

   
Σε μια κοινωνία βασισμένη στη μικρή εμπορευματική παραγωγή υπάρχουν δυο ειδών οικονομικές πράξεις που συντελούνται. Οι χωρικοί και οι χειροτέχνες που πηγαίνουν στην αγορά με τα προϊόντα της εργασίας τους, θέλουν να πουλήσουν αυτά τα εμπορεύματα των οποίων δεν μπορούν να χρησιμοποιήσουν απευθείας την αξία χρήσης, για να πάρουν χρήματα, δηλαδή ανταλλακτικά μέσα, με τα οποία θα αποκτήσουν άλλα εμπορεύματα, την αξία χρήσης των οποίων δεν διαθέτουν ή που είναι σημαντικότερη γι' αυτούς από την αξία χρήσης των δικών τους εμπορευμάτων.

   
Ο χωρικός πηγαίνει στην αγορά με σιτάρι, πουλά το σιτάρι έναντι χρημάτων και με τα χρήματα αυτά αγοράζει π.χ. ύφασμα. Ο χειροτέχνης έρχεται στην αγορά με ύφασμα, πουλά το ύφασμά του έναντι χρημάτων και με τα χρήματα αυτά αγοράζει λ.χ. σιτάρι.

   
Πρόκειται λοιπόν για μια πράξη στην οποία: πουλά κανείς για να αγοράσει, Εμπόρευμα-Χρήμα-Εμπόρευμα, Ε-Χ-Ε, που χαρακτηρίζεται από ένα ουσιώδες γεγονός: στον τύπο αυτόν η αξία των δύο ακραίων σκελών είναι εξ ορισμού ακριβώς η ίδια.

   
Στη μικρή όμως εμπορευματική παραγωγή εμφανίζεται πλάι στο χειροτέχνη και το μικροχωρικό, ένα άλλο πρόσωπο που πραγματοποιεί μια διαφορετική οικονομική πράξη. Αντί να πουλήσει για ν' αγοράσει, θα αγοράσει για να πουλήσει. Πρόκειται για έναν άνθρωπο ο οποίος πηγαίνει στην αγορά χωρίς να έχει στα χέρια του ένα εμπόρευμα, αυτός είναι ένας κάτοχος χρήματος. Το χρήμα δεν μπορείτε να το πουλήσετε, μπορείτε να το χρησιμοποιήσετε για ν' αγοράσετε, κι αυτό ακριβώς κάνει αυτός: αγοράζει για να πουλήσει, για να επαναλάβει την πώληση: Χ-Ε-Χ΄.

   
Μια βασική διαφορά υπάρχει όμως ανάμεσα στη δεύτερη αυτή πράξη και στην πρώτη. Αυτό οφείλεται στο ότι η δεύτερη αυτή πράξη δεν έχει νόημα αν στο τέλος της έχουμε μπροστά μας ακριβώς την ίδια αξία που είχαμε στην αρχή. Κανένας δεν αγοράζει ένα εμπόρευμα για να το ξαναπουλήσει ακριβώς στην ίδια τιμή στην οποία το είχε αγοράσει. Η πράξη "αγοράζω για να πουλήσω" δεν έχει νόημα παρά μόνο αν η πώληση παρέχει ένα συμπλήρωμα αξίας, μια υπεραξία. Γι' αυτό ακριβώς λέμε λοιπόν εδώ ότι εξ ορισμού το X΄ είναι μεγαλύτερο του Χ και ότι αποτελείται από Χ+x, όπου το x είναι η υπεραξία, αύξηση της αξίας του Χ.

   
Θα καθορίσουμε τώρα το κεφάλαιο σαν μία αξία που αυξάνεται με υπεραξία είτε αυτό συμβαίνει κατά τη διάρκεια της κυκλοφορίας των εμπορευμάτων όπως στο παράδειγμα που εκλέξαμε, είτε αυτό συμβαίνει στην παραγωγή όπως είναι η περίπτωση στο καπιταλιστικό καθεστώς: Το κεφάλαιο είναι λοιπόν κάθε αξία που αυξάνεται με υπεραξία και αυτό το κεφάλαιο δεν υπάρχει μόνο στην καπιταλιστική κοινωνία, υπάρχει επίσης στην κοινωνία που βασίζεται στη μικρή εμπορευματική παραγωγή. Πρέπει λοιπόν να ξεχωρίσουμε ξεκάθαρα την ύπαρξη του κεφαλαίου και την ύπαρξη του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής, της καπιταλιστικής κοινωνίας. 

Το κεφάλαιο είναι πολύ αρχαιότερο από τον τρόπο της καπιταλιστικής παραγωγής. Το κεφάλαιο υπάρχει κατά πάσα πιθανότητα ήδη από 3.000 περίπου χρόνια, ενώ ο καπιταλιστικός τρόπος παραγωγής δεν χρονολογείται παρά μόλις από 200 χρόνια.

   
Ποια είναι η μορφή του κεφαλαίου στην προκαπιταλιστική κοινωνία; Κυρίως αυτό εμφανίζεται σαν τοκογλυφικό κεφάλαιο και κεφάλαιο αγοραπωλησιών ή εμπορικό κεφάλαιο. Το πέρασμα από την προκαπιταλιστική κοινωνία στην καπιταλιστική κοινωνία γίνεται με τη διείσδυση του κεφαλαίου στη σφαίρα της παραγωγής. Ο καπιταλιστικός τρόπος είναι ο πρώτος τρόπος παραγωγής, η πρώτη μορφή κοινωνικής οργάνωσης στην οποία το κεφάλαιο δεν παίζει πια μόνο το ρόλο του μεσάζοντα και του εκμεταλλευτή μη καπιταλιστικών τρόπων παραγωγής βασιζόμενων στη μικρή εμπορευματική παραγωγή, αλλά έχει ιδιοποιηθεί τα παραγωγικά μέσα και έχει πλέον διεισδύσει στην  καθαυτό παραγωγή.