170 χρόνια Κομμουνιστικό Μανιφέστο


Μάρτης 1848: Οδοφράγματα στο Βερολίνο


1848: η αυγή των εργατικών επαναστάσεων

Ο Μαρξ κι ο Ένγκελς έγραψαν το Μανιφέστο του Κομμουνιστικού Κόμματος για λογαριασμό της επαναστατικής οργάνωσης που ήταν μέλη. Στο δεύτερο συνέδριό της που έγινε τον Νοέμβρη του 1847 η Ενωση των Δικαίων μετονομάστηκε σε Έν ωση των Κομμουνιστών και τους εξουσιοδότησε να εκθέσουν δημόσια σε ένα σύντομο κείμενο τις βασικές αρχές της αλλά και το άμεσο πρόγραμμα δράσης της. Το Μανιφέστο ήταν δηλαδή μια παρέμβαση στις εξελίξεις, όχι ένα κείμενο που προοριζόταν για τους μακρινούς απογόνους στο μέλλον. Κι οι εξελίξεις «μύριζαν μπαρούτι», ήδη πριν τα τέλη του 1847, η Ευρώπη ολόκληρη έμοιαζε με ηφαίστειο που ετοιμαζόταν να εκραγεί. Το Μανιφέστο «βγήκε» από το τυπογραφείο στις 21 Φλεβάρη.

Στις 24 Φλεβάρη, τρεις μέρες μετά, το ηφαίστειο ενεργοποιήθηκε. Ένας από τους παράγοντες που οδήγησαν στην έκρηξη ήταν η οικονομική κρίση που είχε χτυπήσει τον καπιταλισμό από το 1845. Η κρίση συνδυάστηκε με μια κακή σοδειά σιτηρών και ακόμα χειρότερα από ασθένεια που κατέστρεψε τις καλλιέργειες πατάτας, το τελευταίο αποκούμπι των φτωχών. Στην Ιρλανδία πέθαναν 1,5 εκατομμύριο άνθρωποι. Στην υπόλοιπη Ευρώπη εργοστάσια έκλειναν, οι εργάτες πετιόνταν στο δρόμο να πεινάσουν, οι κυβερνήσεις αύξαναν τους φόρους, φυσικά στους φτωχούς. Το Γενάρη του 1848 ξέσπασαν «ταραχές» στο Μιλάνο, μετά στη Νάπολη και στο Παλέρμο. 

Όμως, οι συγκλονιστικές εξελίξεις ήρθαν από το Παρίσι. Κάθε τι που γινόταν εκεί είχε άμεσο αντίκτυπο στην υπόλοιπη Ευρώπη. Η Γαλλία ήταν μια συνταγματική μοναρχία. Βασιλιάς ήταν ο Λουδοβίκος-Φίλιππος, ο «βασιλιάς τραπεζίτης» όπως τον ονόμαζαν λόγω των σχέσεών του με τους κερδοσκόπους του χρήματος. Δικαίωμα ψήφου είχαν μόνο όσοι είχαν μεγάλη περιουσία, κι η απάντηση του πρωθυπουργού Γκιζό σε όσους ζητούσαν διεύρυνση του εκλογικού δικαιώματος ήταν απλή και κυνική: «Πλουτίστε και σεις». Στις 21 Φλεβάρη ξέσπασαν διαδηλώσεις στο Παρίσι. Στις 24 Φλεβάρη ο βασιλιάς είχε ανατραπεί, και μαζί του ο βασιλικός θεσμός. Η Προσωρινή Κυβέρνηση που σχηματίστηκε ανακήρυξε τη Γαλλία Δημοκρατία. 

Το Παρίσι ήταν το σύμβολο της επανάστασης από τις μέρες του 1789. Η ανατροπή της μοναρχίας προκάλεσε ενθουσιασμό σε όλους όσους για τον ένα ή τον άλλο λόγο ήταν δυσαρεστημένοι με τη παλιά τάξη πραγμάτων σε όλη την Ευρώπη. Τα νέα της ανατροπής μεταδόθηκαν αστραπιαία –η ταχυδρομική άμαξα ήταν ένα μέσο, τα ατμόπλοια και ο τηλέγραφος, τα δώρα της νέας καπιταλιστικής κοινωνίας που εδραιωνόταν, τα άλλα. Οδοφράγματα στη Βιέννη. Οδοφράγματα στη Βουδαπέστη, στην Πράγα και τέλος στο Βερολίνο, την πρωτεύουσα της Πρωσίας, του προμαχώνα του απολυταρχισμού στη διαιρεμένη σε 37 κρατίδια Γερμανία.

«Άνοιξη των λαών»

Μέσα σε λίγες βδομάδες η επανάσταση έκανε σκόνη την «τάξη» που είχαν επιβάλλει οι Μεγάλες ευρωπαϊκές Δυνάμεις για δεκαετίες. Ήτανε Μάρτης και η επανάσταση σύντομα άρχισε να περιγράφεται σαν «η άνοιξη των λαών». Και τα σύμβολα και η «γλώσσα» της ήταν τα σύμβολα και η γλώσσα της Μεγάλης Γαλλικής Επανάστασης του 1789-1795 που είχε δώσει την εξουσία στην αστική τάξη. Όμως, πλέον η κοινωνία είχε αλλάξει. Μια νέα τάξη είχε εμφανιστεί στο προσκήνιο, που άρχισε να παλεύει και να διεκδικεί. Ήταν η εργατική τάξη που είχε αρχίσει να δίνει αγώνες από το κίνημα των Χαρτιστών στην Αγγλία μέχρι τις απεργίες των υφαντουργών της Σιλεσίας. Κι η αστική τάξη είχε αλλάξει. Στη Γαλλία δεν ήθελε πλέον να θυμάται τους επαναστάτες προγόνους της που είχαν κόψει το κεφάλι ενός βασιλιά και χιλιάδων αριστοκρατών και είχαν τεθεί επικεφαλής των «αβράκωτων». Σε άλλες χώρες όπως η Γερμανία ή η Ιταλία οι αστοί δεν είχαν καν τέτοιο επαναστατικό παρελθόν. Η επανάσταση τους είχε σπρώξει σε ρόλους που δεν ήθελαν να αποκτήσουν ή θα εγκατέλειπαν γρήγορα.

Όταν ο Μαρξ κι ο Ενγκελς επέστρεψαν στην επαναστατημένη Γερμανία εγκαταστάθηκαν στην Κολωνία κι άρχισαν να εκδίδουν τη Νέα Εφημερίδα του Ρήνου. Όπως έγραφε κάτω από τον τίτλο ήταν «το όργανο της Δημοκρατίας». Όμως, τότε στην πολιτική συζήτηση η λέξη «δημοκρατία» είχε πολύ διαφορετική σημασία από ό,τι έχει σήμερα. Δεν σήμαινε απλά κράτος του νόμου, Σύνταγμα, κυβέρνηση βγαλμένη από το κοινοβούλιο. Σήμαινε κυριολεκτικά εξουσία του λαού –των πληβείων, των πιο φτωχών. Οι αστοί «φιλελεύθεροι» ή «συνταγματικοί» όταν βρίσκονταν αντιμέτωποι με τους γραφειοκράτες και τους ευγενείς κοιτούσαν πάντα με περισσότερο φόβο πίσω από τη πλάτη τους. 

Οι εργάτες του Παρισιού είχαν βρεθεί στην πρώτη γραμμή των οδοφραγμάτων του Φλεβάρη. Βγήκαν από αυτή τη μάχη οπλισμένοι και με κατακτήσεις. Τα αιτήματα που έγραφαν στις κόκκινες σημαίες τους μιλούσαν πλέον για τη Δημοκρατία της Εργασίας, για την Κοινωνική Δημοκρατία. Αυτό το κίνημα ήταν αποφασισμένη να το τσακίσει η αστική τάξη. «Για ποιους κάνατε την Επανάσταση του Φλεβάρη βρε μασκαράδες, για σας ή για μας; Η αστική τάξη έθεσε με τέτοιο τρόπο το ερώτημα ώστε η μόνη απάντηση να δοθεί με κανόνια και οδοφράγματα», έγραψε ο Μαρξ στη Νέα Εφημερίδα του Ρήνου. Η προσωρινή Κυβέρνηση είχε ικανοποιήσει ένα από τα αιτήματά τους, την ίδρυση «Εθνικών Εργαστηρίων» που θα απορροφούσαν τους ανέργους. Η κατάργηση αυτών των εργαστηρίων πυροδότησε την εργατική εξέγερση του Ιούνη. Από την «Άνοιξη των Λαών» η επανάσταση έφτασε στο «Κόκκινο Καλοκαίρι» της. Τον Ιούνη του 1848 το Παρίσι των εργατών και των εργατριών βάφτηκε στο αίμα. 

Η ήττα της εργατικής εξέγερσης στη Γαλλία σήμανε και την αρχή του τέλους της «άνοιξης των λαών». Οι ήττες των επαναστάσεων του 1848 ήταν η επισφράγιση αυτού που σκέφτοντανο Μαρξ, ο Ενγκελς και άλλοι επαναστάτες: ο επαναστατικός ρόλος των αστών έχει τελειώσει προ πολλού. Οι επαναστάσεις του 1848 άνοιξαν με τον πιο εντυπωσιακό τρόπο την εποχή των εργατικών επαναστάσεων.

Έχουμε έναν κόσμο να κερδίσουμε 

Εκατόν εβδομήντα χρόνια από την κυκλοφορία του το Μανιφέστο του Κομμουνιστικού Κόμματος (πιο γνωστό σαν Κομμουνιστικό Μανιφέστο) είναι το δεύτερο πιο πολυδιαβασμένο βιβλίο στην ιστορία. Ο Καρλ Μαρξ κι ο Φρίντριχ Ένγκελς πήραν στ α χέρια τους το τυπωμένο βιβλίο, μόλις 30 σελίδες στα γερμανικά, το Φλεβάρη του 1848. 

Είναι ένα γεγονός που προκαλεί στη δεξιά σπασμούς λύσσας. Μερικές μέρες πριν ο Γουέην Λα Πιερ, αντιπρόεδρος της NRA, της οργάνωσης που στηρίζει την οπλοκατοχή και είχε υποστηρίξει με ενθουσιασμό τον Τραμπ, μίλησε σε εκδήλωση της Αμερικάνικης Συντηρητικής Ένωσης. «Τα πανεπιστήμια αγνοούν το Σύνταγμα και διαδίδουν το Κομμουνιστικό Μανιφέστο» είπε χτυπώντας οργισμένα το χέρι στο βήμα «Το Κομμουνιστικό Μανιφέστο είναι το τρίτο στη σειρά βιβλίο σε συχνότητα εμφάνισης στη διδακτέα ύλη, ο Μαρξ ο πιο συχνά αναφερόμενος οικονομολόγος». Οι «διανοούμενες ελίτ» κατά τον ΛαΠιερ κάνουν πλύση εγκεφάλου με το Μανιφέστο και σπρώχνουν τα «παιδιά» να διαδηλώνουν μετά την σφαγή στο σχολείο της Φλόριντα. 

H ακτινοβολία του Κομμουνιστικού Μανιφέστου δεν είναι, προφανώς, προϊόν συνωμοσίας των «διανοούμενων ελίτ». Η άρχουσα τάξη και οι απολογητές της έχουν διακηρύξει επανειλημμένα αυτά τα 170 χρόνια τη χρεοκοπία των ιδεών του Μαρξ και του Μανιφέστου. Όμως, τα γεγονότα είναι πεισματάρικα πράγματα όπως αγάπαγε να επαναλαμβάνει ένας άλλος μεγάλος επαναστάτης ο Λένιν. Έρχονται «στιγμές» που η εικόνα του συστήματος επιβεβαιώνει με τον πιο «πανηγυρικό» τρόπο την ανάλυση των Μαρξ και Ένγκελς στο Κομμουνιστικό Μανιφέστο. Ο κόσμος που περιγράφουν μοιάζει εκπληκτικά με το σημερινό.

Το στοιχείο που διακρίνει τον καπιταλισμό, την «αστική κοινωνία» σύμφωνα με το Μανιφέστο, από προηγούμενες εκμεταλλευτικές κοινωνίες είναι ότι επαναστατικοποιεί διαρκώς τα μέσα παραγωγής και επικοινωνίας, διεισδύει παντού υπονομεύοντας τις παλιές συνήθειες και σχέσεις, έτσι που «ό,τι έμοιαζε σταθερό μοιάζει να διαλύεται στον αέρα».

Όπως γράφει το Μανιφέστο:

«Η αστική τάξη μέσα στη μόλις εκατόχρονη ταξική κυριαρχία της δημιούργησε παραγωγικές δυνάμεις πιο μαζικές και κολοσσιαίες από ότι όλες μαζί οι περασμένες γενιές. Υποταγή των δυνάμεων της φύσης, μηχανές, εφαρμογή της χημείας στη βιομηχανία και τη γεωργία, ατμοπλοΐα, σιδηρόδρομοι, ηλεκτρικοί τηλέγραφοι, εκχέρσωση ολόκληρων ηπείρων, διαρρύθμιση των ποταμών σε πλωτούς, ολόκληροι πληθυσμοί που ξεπετιούνται από τη γη –ποιος άλλος προηγούμενος αιώνας θα μπορούσε να υποπτευθεί πως στους κόλπους της κοινωνικής εργασίας λαγοκοιμούνταν τέτοιες παραγωγικές δυνάμεις;».

Κρίσεις και ανισότητα

Για πρώτη φορά στην ιστορία έχει δημιουργηθεί η δυνατότητα η ανθρώπινη κοινωνία να ζει σε συνθήκες αφθονίας, να μπορεί να ικανοποιήσει και με το παραπάνω όλες τις ανθρώπινες ανάγκες. Κι όμως, αυτό δεν συμβαίνει. Σήμερα, οι ταξικές ανισότητες είναι μεγαλύτερες από την εποχή του Μαρξ. Το πλουσιότερο 1% του πληθυσμού στις ΗΠΑ κατέχει το 90% του πλούτου. Στην Ευρώπη το 70%. Η Κίνα έχει περισσότερους δισεκατομμυριούχους από τις ΗΠΑ. 

Επειδή ο δυναμισμός του συστήματος έχει τη βάση του στον τυφλό ανταγωνισμό των -γιγάντιων σήμερα- καπιταλιστικών επιχειρήσεων για το κέρδος, η άλλη όψη του είναι η οικονομική κρίση, που όταν ξεσπάει προκαλεί κοινωνικούς σεισμούς και απίστευτα βάσανα σε εκατομμύρια ανθρώπους: 

«Στις κρίσεις ξεσπά μια κοινωνική επιδημία που σε κάθε προηγούμενη εποχή θα φαινόταν παραλογισμός, η επιδημία της υπερπαραγωγής. Η κοινωνία ξαφνικά βρίσκεται ριγμένη πίσω σε κατάσταση στιγμιαίας βαρβαρότητας. Θα ‘λεγε κανείς ότι ένας λιμός, ένας γενικός πόλεμος ερήμωσης της έκοψε όλα τα μέσα ύπαρξης... Και γιατί; Γιατί η κοινωνία έχει πάρα πολλά μέσα ύπαρξης, πάρα πολλή βιομηχανία, πάρα πολύ εμπόριο... Οι αστικές σχέσεις έγιναν πάρα πολύ στενές για να περιλάβουν τα πλούτη που δημιουργήθηκαν».

Το Μανιφέστο παρομοιάζει την αστική κοινωνία «με το μάγο εκείνο που δεν καταφέρνει πια να κυριαρχήσει πάνω στις καταχθόνιες δυνάμεις που ο ίδιος κάλεσε». Οικονομική κρίση, πόλεμοι, περιβαλλοντική καταστροφή και απότομη κλιματική αλλαγή: ο Μαρξ δικαιώνεται και εδώ. 

Εργατική τάξη

Το Κομμουνιστικό Μανιφέστο συμπυκνώνει και την αντίληψη του Μαρξ και του Ένγκελς για την ιστορία. Δεν είναι οι «μεγάλες προσωπικότητες» εκείνες που καθορίζουν την πορεία της, δεν είναι κάποιες απρόσωπες δυνάμεις. «Η ιστορία όλων των ως τώρα κοινωνιών είναι η ιστορία ταξικών αγώνων» γράφουν στην αρχή του Μανιφέστου ο Μαρξ κι ο Ένγκελς και επισημαίνουν ότι:

«Στην εποχή μας... ολόκληρη η κοινωνία όλο και περισσότερο χωρίζεται σε δύο μεγάλα αντίπαλα στρατόπεδα, σε δύο μεγάλες τάξεις, που βρίσκονται άμεσα αντιμέτωπες η μια με την άλλη: στην αστική τάξη και το προλεταριάτο». Η εργατική τάξη, το «προλεταριάτο», για τους Μαρξ και Ένγκελς είναι η τάξη που μπορεί να ανατρέψει τον καπιταλισμό και να απελευθερώσει όλη την ανθρωπότητα από τα δεσμά και τις καταστροφές που φέρνει αυτό το σύστημα. Γράφουν ότι «η αστική τάξη δεν σφυρηλάτησε μονάχα τα όπλα που της φέρνουν το θάνατο. Δημιούργησε και τους ανθρώπους που θα χειριστούν αυτά τα όπλα, τους σύγχρονους εργάτες, τους προλετάριους».

Αυτή είναι μια άποψη που διαπερνάει όχι μόνο το Κομμουνιστικό Μανιφέστο αλλά ολόκληρο το θεωρητικό έργο και την πολιτική δράση των δυο μεγάλων επαναστατών. Όταν γραφόταν το Μανιφέστο υπήρχαν ρεύματα, ομάδες και διανοούμενοι που έκαναν κριτική στον καπιταλισμό. Αλλά έβλεπαν την κοινωνική αλλαγή να έρχεται από τα πάνω, όταν οι καπιταλιστές ή ακόμα και οι «φωτισμένοι» μονάρχες θα πείθονταν να εφαρμόσουν το ένα ή το άλλο σχέδιο για μια διαφορετική οργανωμένη κοινωνία. Αντίθετα, η στρατηγική του Μαρξ και του Ένγκελς ήταν ταυτόχρονα βαθιά δημοκρατική και βαθιά επαναστατική. Ο καπιταλισμός θα ανατραπεί, δεν θα μεταρρυθμιστεί, κι αυτό είναι έργο εκατομμυρίων εργατών και εργατριών, όχι μιας μειοψηφίας «σωτήρων». Έγραφαν σε ένα από τα πιο χαρακτηριστικά αποσπάσματα του Μανιφέστου:

«Όλα τα προηγούμενα κινήματα ήταν κινήματα της μειοψηφίας ή προς όφελος μιας μειοψηφίας. Το προλεταριακό κίνημα είναι το αυτοτελές κίνημα της τεράστιας πλειοψηφίας προς όφελος της τεράστιας πλειοψηφίας. Το προλεταριάτο, το κατώτερο στρώμα της σημερινής κοινωνίας, δεν μπορεί να σηκωθεί, δεν μπορεί ν’ ανυψωθεί χωρίς να τιναχτεί στον αέρα όλο το εποικοδόμημα των στρωμάτων που αποτελούν την επίσημη κοινωνία».

Η εργατική τάξη κινεί τη μηχανή που παράγει το κέρδος στον καπιταλισμό και αυτή μπορεί να την σταματήσει και να το συντρίψει. Γιατί είναι μια τάξη συλλογική, που μπορεί -κι αυτό για πρώτη φορά στην ιστορία των ταξικών κοινωνιών- να παλέψει συνειδητά για τα δικά της συμφέροντα που εκφράζουν και τα συμφέροντα όλων των καταπιεσμένων.

Αυτή η θέση του Κομμουνιστικού Μανιφέστου είναι που έχει προκαλέσει τις μεγαλύτερες αμφισβητήσεις ακόμα και στην Αριστερά αυτά τα 170 χρόνια. Κι όμως, είναι οι αγώνες αυτής της τάξης, από τις συγκλονιστικές κορυφώσεις της όπως η Ρώσικη Επανάσταση το 1917, μέχρι τις πιο «μικρές» μάχες για να κερδίσει συνδικαλιστικά και πολιτικά δικαιώματα, «ψωμί και τριαντάφυλλα».

Σήμερα, η εργατική τάξη σε όλο τον κόσμο κάνει την εργατική τάξη της εποχής του Μαρξ να μοιάζει μικροσκοπική. Όχι μόνο σε αριθμούς, αλλά και σε οργάνωση, εμπειρίες αγώνων και δυνατότητες να καθορίσει την πορεία της ανθρωπότητας. Εκατομμύρια εργάτριες και εργάτες παλεύουν για να υπερασπίσουν και να κερδίσουν όλα αυτά που δεν μπορεί να εξασφαλίσει ο καπιταλισμός σήμερα. Αυτό εννοεί το Μανιφέστο όταν διακηρύσσει στις τελευταίες του γραμμές ότι «Οι προλετάριοι δεν έχουν να χάσουν σ' αυτήν τίποτε άλλο, εκτός από τις αλυσίδες τους. Έχουν να κερδίσουν έναν κόσμο ολόκληρο».



Σχόλια