Ο φετιχικός χαρακτήρας του εμπορεύματος και το μυστικό του

 
Καρλ Μαρξ, ΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ, Μέρος Πρώτο: Εμπόρευμα και Χρήμα, Κεφάλαιο 1ο: Το εμπόρευμα, 4.Ο φετιχικός χαρακτήρας του εμπορεύματος και το μυστικό του

Ένα εμπόρευμα φαίνεται από την πρώτη ματιά σαν ένα αυτονόητο συνηθισμένο πράγμα. Η ανάλυσή του δείχνει ότι είναι πολύ στρυφνό πράγμα, γεμάτο από μεταφυσική σοφιστεία και θεολογικές παραξενιές. Σαν αξία χρήσης δεν έχει τίποτα το μυστηριώδες, αδιάφορο αν το εξετάζω από την άποψη ότι ικανοποιεί με τις ιδιότητές του ανθρώπινες ανάγκες ή αν τις ιδιότητες αυτές τις αποκτά σαν προϊόν ανθρώπινης εργασίας.  Είναι πεντακάθαρο ότι ο άνθρωπος με τη δράση του μεταβάλλει τις μορφές των φυσικών υλών μ’ ένα τρόπο που του είναι ωφέλιμος. Η μορφή του ξύλου λχ μεταβάλλεται όταν φτιάχνουν απ’ αυτό ένα τραπέζι. Παρόλ’ αυτά, το τραπέζι παραμένει ξύλο, ένα κοινό αισθητό πράγμα. Μόλις όμως εμφανίζεται σαν εμπόρευμα, μετατρέπεται σε αισθητό υπεραισθητό πράγμα. Δεν στέκεται μόνο με τα πόδια του στο έδαφος, μα απέναντι σ’ όλα τ’ άλλα εμπορεύματα πατάει με το κεφάλι κάτω κι αρχίζει το ξυλένιο του κεφάλι να γεννοβολά φαντασιοπληξίες, πιο θαυμαστές ακόμα κι από το αν άρχιζε να χορεύει στα καλά καθούμενα.


Ο μυστικιστικός χαρακτήρας του εμπορεύματος δεν ξεπηδάει λοιπόν από την αξία χρήσης. Ακόμα λιγότερο ξεπηδάει από το περιεχόμενο των στοιχείων που καθορίζουν την αξία. Γιατί, πρώτον, όσο διαφορετικές κι αν είναι οι ωφέλιμες εργασίες ή οι παραγωγικές δραστηριότητες, αποτελεί φυσιολογική αλήθεια ότι είναι λειτουργίες του ανθρώπινου οργανισμού και ότι κάθε μια τέτοια λειτουργία, όποιο κι αν είναι το περιεχόμενο και η μορφή της, είναι στην ουσία ξόδεμα μυαλού, νεύρων, μυώνων, αισθητηρίων οργάνων, κλπ του ανθρώπου. Δεύτερον, όσο γι’ αυτό που βρίσκεται στη βάση του καθορισμού του μεγέθους της αξίας, δηλαδή η χρονική διάρκεια του ξοδέματος, ή η ποσότητα της εργασίας, η ποσότητα διακρίνεται ακόμα και απτά από την ποιότητα της εργασίας. Σ’ όλες τις κοινωνικές καταστάσεις, αν και όχι ακόμα στον ίδιο βαθμό στις διάφορες βαθμίδες ανάπτυξης, έπρεπε να ενδιαφέρει τους ανθρώπους ο χρόνος εργασίας που απαιτεί η παραγωγή των μέσων συντήρησης. Τέλος, από τη στιγμή που κατά κάποιον τρόπο οι άνθρωποι εργάζονται ο ένας για τον άλλον, αποκτάει και η εργασία τους μια κοινωνική μορφή.

Από πού πηγάζει λοιπόν ο αινιγματικός χαρακτήρας του προϊόντος της εργασίας μόλις το προϊόν αυτό παίρνει τη μορφή του εμπορεύματος; Ολοφάνερα απ’ αυτή την ίδια τη μορφή. Η ομοιότητα των ανθρώπινων εργασιών αποκτάει την εμπράγματη μορφή της όμοιας αξιακής αντικειμενικότητας των προϊόντων της εργασίας. Το μέτρο του ξοδέματος της ανθρώπινης εργασίας με τη χρονική της διάρκεια αποκτάει τη μορφή του μεγέθους της αξίας των προϊόντων της εργασίας. Τέλος, οι σχέσεις ανάμεσα στους παραγωγούς, μέσα στις οποίες πραγματοποιούνται αυτοί οι κοινωνικοί καθορισμοί των εργασιών τους, αποκτούν τη μορφή μιας κοινωνικής σχέσης των προϊόντων της εργασίας.

Το μεγαλειώδες της εμπορευματικής μορφής συνίσταται λοιπόν απλούστατα στο ότι αντανακλά στους ανθρώπους τα κοινωνικά χαρακτηριστικά της δουλειάς τους σαν υλικά χαρακτηριστικά των προϊόντων της εργασίας, σαν φυσικές  κοινωνικές ιδιότητες αυτών των πραγμάτων, και γι’ αυτό η κοινωνική σχέση των παραγωγών με τη συνολική εργασία φαίνεται σ’ αυτούς σαν μια κοινωνική σχέση αντικειμένων που υπάρχει έξω απ’ αυτούς. Μ’ αυτό το quid pro quo τα προϊόντα της εργασίας γίνονται εμπορεύματα, αισθητά υπεραισθητά ή κοινωνικά πράγματα. Έτσι και η φωτεινή εντύπωση ενός πράγματος στο οπτικό νεύρο δεν παρουσιάζεται σαν υποκειμενικός ερεθισμός του ίδιου του οπτικού νεύρου, αλλά σαν αντικειμενική μορφή ενός πράγματος που βρίσκεται έξω από το μάτι. Όταν όμως βλέπει κανείς, εκπέμπεται πραγματικά φως από ένα πράγμα, ένα εξωτερικό αντικείμενο, σε ένα άλλο πράγμα, στο μάτι. Πρόκειται για μια φυσική σχέση ανάμεσα σε φυσικά πράγματα. Αντίθετα, η εμπορευματική μορφή και η αξιακή σχέση των προϊόντων εργασίας με την οποία εμφανίζεται δεν έχει απολύτως καμία σχέση με την υλική τους φύση και με τις εμπράγματες σχέσεις που απορρέουν απ’ αυτήν. Πρόκειται μόνο για την καθορισμένη κοινωνική σχέση των ίδιων των ανθρώπων που παίρνει εδώ τη φαντασμαγορική μορφή μιας σχέσης ανάμεσα σε πράγματα. Για να βρούμε λοιπόν μια αναλογία, πρέπει να καταφύγουμε στη νεφελώδη περιοχή του θρησκευτικού κόσμου. Εδώ τα προϊόντα του ανθρώπινου εγκεφάλου φαίνονται σαν να ‘ναι προικισμένα με τη δική τους ζωή, σαν αυτοτελείς μορφές που βρίσκονται σε σχέσεις μεταξύ τους και με τους ανθρώπους. Το ίδιο γίνεται και στον κόσμο των εμπορευμάτων με τα προϊόντα του ανθρώπινου χεριού. Αυτό το ονομάζω φετιχισμό, που κολλάει στα προϊόντα της εργασίας μόλις αρχίσουν να παράγονται σαν εμπορεύματα, και που γι’ αυτό είναι αχώριστος από την εμπορευματική παραγωγή.

Αυτός ο φετιχικός χαρακτήρας του κόσμου των εμπορευμάτων πηγάζει, όπως το δείξαμε κιόλας από την πιο πάνω ανάλυση, από τον ιδιόμορφο χαρακτήρα της εργασίας, που παράγει εμπορεύματα.

Γενικά τα αντικείμενα χρήσης γίνονται εμπορεύματα μόνο γιατί είναι προϊόντα ατομικών εργασιών που ασκούνται η μια ανεξάρτητα απ’ την άλλη. Το σύνολο αυτών των ατομικών εργασιών αποτελεί τη συνολική εργασία της κοινωνίας. Επειδή οι παραγωγή έρχονται σε κοινωνική επαφή μόνο με την ανταλλαγή των προϊόντων της εργασίας τους, και τα ειδικά κοινωνικά χαρακτηριστικά των ατομικών τους εργασιών φανερώνονται μονάχα μέσα στα πλαίσια αυτής της ανταλλαγής. Μ’ άλλα λόγια, οι ατομικές εργασίες δρουν στην πράξη σαν μέλη της συνολικής εργασίας της κοινωνίας μόνο μέσω των σχέσεων που η ανταλλαγή φέρνει τα προϊόντα της εργασίας μεταξύ τους και, μέσω αυτών των προϊόντων, τους ίδιους τους παραγωγούς. Γι’ αυτό οι κοινωνικές σχέσεις των ατομικών τους εργασιών φαίνονται στους τελευταίους αυτό που είναι, δηλαδή όχι σαν άμεσα κοινωνικές σχέσεις των προσώπων στις δουλειές τους, μα αντίθετα σαν εμπράγματες σχέσεις των προσώπων και σαν κοινωνικές σχέσεις των πραγμάτων.

Μόνο μέσα στα πλαίσια της ανταλλαγής αποκτούν τα προϊόντα της εργασίας μια κοινωνικά όμοια αξιακή αντικειμενικότητα, που ξεχωρίζει από την υλικά διαφορετική αντικειμενικότητα της χρήσης τους. Αυτή η διάσπαση του προϊόντος της εργασίας σε ωφέλιμο πράγμα και σε πράγμα με αξία πραγματοποιείται στην πράξη μόνο από τότε που παράγονται ωφέλιμα πράγματα ειδικά για την ανταλλαγή και επομένως ο χαρακτήρας των πραγμάτων σαν αξίες παίρνεται υπόψη μέσα στην ίδια κιόλας την παραγωγή τους. Από τη στιγμή αυτή οι ατομικές εργασίες των παραγωγών αποκτούν πραγματικά διπλό κοινωνικό χαρακτήρα. Από τη μια είναι υποχρεωμένες σαν καθορισμένες ωφέλιμες εργασίες να ικανοποιούν μια καθορισμένη κοινωνική ανάγκη και ν’ αποδεχτούν έτσι ότι είναι κατάλληλες σαν κρίκοι της συνολικής εργασίας, του αυθόρμητου συστήματος του κοινωνικού καταμερισμού της εργασίας. Από την άλλη, ικανοποιούν τις πολυποίκιλες ανάγκες των ίδιων των παραγωγών τους, μόνο εφόσον κάθε ξεχωριστή ωφέλιμη ατομική εργασία μπορεί να ανταλλάσσεται με οποιοδήποτε άλλο ωφέλιμο είδος ατομικής εργασίας και επομένως θεωρείται ίση μ’ αυτό. Η ισότητα toto coelo (απ’ όλες τις απόψεις) διαφορετικών εργασιών μπορεί να υπάρχει μόνο στην αφαίρεση από την πραγματική τους ανισότητα, στην αναγωγή τους στο κοινό εκείνο χαρακτηριστικό, που το ‘χουν σαν ξόδεμα ανθρώπινης εργατικής δύναμης, αφηρημένης ανθρώπινης εργασίας.  Το μυαλό των ατομικών παραγωγών αντανακλά αυτόν το διπλό κοινωνικό χαρακτήρα των ατομικών τους εργασιών, μόνο με τις μορφές που εμφανίζονται στην πρακτική κυκλοφορία, στην ανταλλαγή των προϊόντων –αντανακλά δηλαδή τον κοινωνικά ωφέλιμο χαρακτήρα των ατομικών τους εργασιών με τη μορφή ότι το προϊόν της εργασίας πρέπει να είναι ωφέλιμο, και μάλιστα ωφέλιμο για άλλους- αντανακλά μ’ άλλα λόγια τον κοινωνικό χαρακτήρα της ισότητας των διαφορετικών στο είδος τους εργασιών με τη μορφή ότι τα διαφορετικά από υλική άποψη πράγματα, τα προϊόντα της εργασίας, έχουν το κοινό χαρακτηριστικό να είναι αξίες.

Επομένως οι άνθρωποι δεν συσχετίζουν μεταξύ τους τα προϊόντα της εργασίας τους σαν αξίες επειδή τα πράγματα αυτά χρησιμεύουν γι’ αυτούς σαν απλά εμπράγματα περιβλήματα ομοειδούς ανθρώπινης εργασίας. Αντίστροφα. Εξισώνοντας στην ανταλλαγή το ένα με το άλλο τα διαφορετικά προϊόντα τους σαν αξίες, εξισώνουν μεταξύ τους τις διάφορες εργασίες τους σαν ανθρώπινη εργασία. Δεν το ξέρουν αυτό, μα το κάνουν. Έτσι λοιπόν, δεν είναι γραμμένο στο κούτελο της αξίας τι πράγμα είναι. Η αξία αντίθετα, μετατρέπει κάθε προϊόν της εργασίας σε κοινωνικό ιερογλυφικό. Αργότερα οι άνθρωποι προσπαθούν να αποκρυπτογραφήσουν το νόημα του ιερογλυφικού και ν’ ανακαλύψουν το μυστικό του δικού τους κοινωνικού προϊόντος, γιατί ο καθορισμός των αντικειμένων χρήσης σαν αξίες είναι δικό τους κοινωνικό προϊόν, όπως λχ και η γλώσσα. Η κατοπινότερη επιστημονική ανακάλυψη ότι τα προϊόντα της δουλειάς σαν αξίες είναι απλώς εμπράγματες εκφράσεις της ανθρώπινης εργασίας που ξοδεύτηκε για την παραγωγή τους,σημειώνει εποχή στην ιστορία της εξέλιξης της ανθρωπότητας, δεν διαλύει όμως σε καμιά περίπτωση την εμπράγματη απατηλή όψη του κοινωνικού χαρακτήρα της εργασίας. Αυτό λοιπόν που ισχύει μόνο γι’ αυτή την ιδιαίτερη μορφή παραγωγής, για την εμπορευματική παραγωγή, ότι δηλαδή ο ειδικός κοινωνικός χαρακτήρας των ανεξάρτητων της μιας απ’ την άλλη ατομικών εργασιών συνίσταται στο ότι είναι ίσες σαν ανθρώπινη εργασία και ότι παίρνει τη μορφή του αξιακού χαρακτήρα των προϊόντων της εργασίας, φαίνεται πριν, όπως και ύστερα απ’ αυτή την ανακάλυψη, στους ανθρώπους που επηρεάζονται από τις σχέσεις της εμπορευματικής παραγωγής εξίσου οριστική, όπως και η μορφή του αέρα σαν φυσικού σώματος έμεινε η ίδια ύστερα από την επιστημονική ανάλυσή του στα στοιχεία του. 

Σχόλια