Όλοι οι μαρξιστές θεωρητικοί πίστευαν ότι αν η συγκέντρωση κεφαλαίου έφτανε σε τέτοιο στάδιο όπου ένας ή περισσότεροι καπιταλιστές ή το ίδιο το κράτος, θα συγκέντρωναν στα χέρια τους ολόκληρο το εθνικό κεφάλαιο ενώ ο ανταγωνισμός στη διεθνή αγορά θα συνεχιζόταν, μια τέτοια οικονομία θα εξακολουθούσε να είναι καπιταλιστική. Παράλληλα, τόνισαν ότι πολύ πριν φτάσει η συγκέντρωση κεφαλαίου σ' αυτό το επίπεδο δυο πράγματα θα ήταν πιθανό να συμβούν: ή ο ανταγωνισμός ανάμεσα στο προλεταριάτο και την αστική τάξη θα είχε σαν αποτέλεσμα μια νικηφόρα σοσιαλιστική επανάσταση, ή οι ανταγωνισμοί ανάμεσα στα διάφορα καπιταλιστικά κράτη θα τα οδηγούσαν σε ένα τόσο καταστροφικό ιμπεριαλιστικό πόλεμο, που η κοινωνία θα κατέρρεε ολοκληρωτικά.
Ενώ ο κρατικός καπιταλισμός αποτελεί θεωρητικά μια πιθανότητα, είναι αναμφισβήτητο ότι ο ιδιωτικός καπιταλισμός μέσα από την εξελικτική ανάπτυξη ποτέ δεν θα φτάσει πρακτικά στο σημείο να συγκεντρώσει σ' ένα χέρι μόνο το σύνολο του κοινωνικού κεφαλαίου. Ο Τρότσκι εξήγησε με σαφήνεια γιατί κάτι τέτοιο δεν μπορεί να συμβεί.
Θεωρητικά βέβαια μπορεί κανείς να διανοηθεί μια κατάσταση όπου η εργατική τάξη στο σύνολό της αποτελεί μια μετοχική εταιρία, η οποία μέσω της κρατικής εξουσίας διοικεί ολόκληρη την κρατική οικονομία. Οι οικονομικοί νόμοι που διέπουν ένα τέτοιο καθεστώς δεν θα παρουσίαζαν κανένα μυστήριο. Ένας μεμονωμένος καπιταλιστής, όπως είναι γνωστό, παίρνει υπό μορφή κέρδους όχι εκείνο το μέρος της υπεραξίας που δημιουργείται άμεσα από τους εργάτες της δικής του επιχείρησης, αλλά ένα μερίδιο από τη μεικτή υπεραξία που βγαίνει από όλες τις επιχειρήσεις μιας χώρας και αναλογεί στο ύψος του δικού του κεφαλαίου. Κάτω από συνθήκες αμιγούς "κρατικού καπιταλισμού" αυτός ο νόμος του ίσου ποσοστού κέρδους, δεν θα πραγματοποιούνταν με πλάγιους τρόπους -δηλαδή με τον ανταγωνισμό ανάμεσα στους διάφορους καπιταλιστές- αλλά άμεσα και ευθέως από το κράτος-λογιστή. Ένα τέτοιο καθεστώς πάντως δεν υπήρξε ποτέ, εξαιτίας των εγγενών αντιθέσεων ανάμεσα στους ίδιους τους ιδιοκτήτες. Πολύ περισσότερο μάλιστα, από την ίδια του τη φύση, σαν γενικός ενεχυρούχος της καπιταλιστικής ιδιοκτησίας, το κράτος θα αποτελούσε πολύ μεγάλο πειρασμό να γίνει αντικείμενο μιας κοινωνικής επανάστασης.
...Οτιδήποτε συγκεντροποιεί τα μέσα παραγωγής, συγκεντροποιεί και την εργατική τάξη. Ο κρατικός καπιταλισμός οδηγεί αυτή την τάση στο ανώτερο δυνατό στάδιο και παράλληλα προκαλεί τη μέγιστη συγκέντρωση της εργατικής τάξης.
Η μερική άρνηση του καπιταλισμού στη βάση των καπιταλιστικών σχέσεων παραγωγής σημαίνει ότι οι παραγωγικές δυνάμεις που αναπτύσσονται μέσα στο πλαίσιο του καπιταλιστικού συστήματος το ξεπερνούν σε τέτοιο βαθμό, που η τάξη των καπιταλιστών αναγκάζεται να πάρει "σοσιαλιστικά μέτρα", για να τις χειραγωγήσει και να τις χρησιμοποιήσει προς τα δικά της συμφέροντα. Παρά τις προθέσεις τους, οι καπιταλιστές στις νέες συνθήκες οδηγούνται σε ένα νέο κοινωνικό μετασχηματισμό, μια μεταβατική μορφή, δηλαδή από τον απόλυτο ελεύθερο ανταγωνισμό στην πλήρη κοινωνικοποίηση".
Οι παραγωγικές δυνάμεις είναι τώρα υπερβολικά αναπτυγμένες για τον καπιταλισμό, κι έτσι αρχίζει η εισαγωγή "σοσιαλιστικών στοιχείων" στην οικονομία (ο Ένγκελς αποκαλούσε αυτή τη διαδικασία "εισβάλλουσα σοσιαλιστική κοινωνία"). Τα στοιχεία όμως αυτά είναι υποταγμένα στα συμφέροντα που αποβλέπουν στη διατήρηση του καπιταλισμού. Αντίστοιχα στο εργατικό κράτος, επειδή οι παραγωγικές δυνάμεις δεν είναι αρκετά αναπτυγμένες για το σοσιαλισμό, η εργατική τάξη αναγκάζεται να παίρνει καπιταλιστικά μέτρα (πχ να εφαρμόζει τον καπιταλιστικό νόμο στη διανομή) προς το συμφέρον της οικοδόμησης του σοσιαλισμού.
Ο κρατικός καπιταλισμός και το εργατικό κράτος αποτελούν δυο στάδια της μεταβατικής περιόδου από τον καπιταλισμό στο σοσιαλισμό. Ο κρατικός καπιταλισμός είναι το αντίθετο άκρο του σοσιαλισμού -είναι συμμετρικά αντίθετοι και δένονται μεταξύ τους διαλεκτικά.
Ενώ στον κρατικό καπιταλισμό έχουμε μερική άρνηση της μισθωτής εργασίας ως προς το ότι ο εργάτης δεν είναι ελεύθερος να διαλέξει τον εργοδότη του, στη δικτατορία του προλεταριάτου, αυτή η μερική άρνηση της μισθωτής εργασίας βρίσκεται στο ότι οι εργάτες σαν σύνολο δεν είναι πια "απαλλαγμένοι" από τα μέσα παραγωγής. Ταυτόχρονα, στο εργατικό κράτος η μισθωτή εργασία παύει να είναι εμπόρευμα. Η "πώληση" της εργατικής δύναμης είναι διαφορετική απ' ότι στον καπιταλισμό, γιατί στο εργατικό κράτος οι εργάτες σαν άτομα δεν πουλάνε την εργατική τους δύναμη, αλλά τη χρησιμοποιούν για το δικό τους συμφέρον, με τη θέση τους σαν συλλογικοί διαχειριστές. Η εργατική δύναμη στην πραγματικότητα παύει να είναι εμπόρευμα, αφού στην προκειμένη περίπτωση η ανταλλαγή γίνεται ανάμεσα στους εργάτες σαν συλλογικό φορέα, και όχι ανάμεσα σε δύο οντότητες ολότελα άσχετες και ανεξάρτητες η μία από την άλλη εκτός από τις ανταλλακτικές σχέσεις τους. Ενώ ο κρατικός καπιταλισμός επιφέρει τη συγχώνευση των συνδικάτων με το κράτος, έχοντας σαν πρακτικό αποτέλεσμα την ουσιαστική κατάργησή τους, το εργατικό κράτος ανυψώνει την επιρροή των εργατικών συνδικάτων στο μάξιμουμ. Ενώ ο κρατικός καπιταλισμός ιστορικά γίνεται σύμβολο του ολοκληρωτικού χαρακτήρα του κράτους, το εργατικό κράτος πετυχαίνει το μεγαλύτερο βαθμό δημοκρατίας που έχει γνωρίσει ποτέ η κοινωνία. Ο κρατικός καπιταλισμός συμβολίζει την πιο ακραία μορφή υποδούλωσης της εργατικής τάξης από την τάξη των καπιταλιστών ως προς τον έλεγχο των μέσων παραγωγής.
Ο Λένιν διατύπωνε καθαρά τη σχέση που υπάρχει ανάμεσα στον κρατικό καπιταλισμό και το σοσιαλισμό με αυτά τα λόγια:
Η μερική άρνηση του καπιταλισμού στη βάση των καπιταλιστικών σχέσεων παραγωγής σημαίνει ότι οι παραγωγικές δυνάμεις που αναπτύσσονται μέσα στο πλαίσιο του καπιταλιστικού συστήματος το ξεπερνούν σε τέτοιο βαθμό, που η τάξη των καπιταλιστών αναγκάζεται να πάρει "σοσιαλιστικά μέτρα", για να τις χειραγωγήσει και να τις χρησιμοποιήσει προς τα δικά της συμφέροντα. Παρά τις προθέσεις τους, οι καπιταλιστές στις νέες συνθήκες οδηγούνται σε ένα νέο κοινωνικό μετασχηματισμό, μια μεταβατική μορφή, δηλαδή από τον απόλυτο ελεύθερο ανταγωνισμό στην πλήρη κοινωνικοποίηση".
Οι παραγωγικές δυνάμεις είναι τώρα υπερβολικά αναπτυγμένες για τον καπιταλισμό, κι έτσι αρχίζει η εισαγωγή "σοσιαλιστικών στοιχείων" στην οικονομία (ο Ένγκελς αποκαλούσε αυτή τη διαδικασία "εισβάλλουσα σοσιαλιστική κοινωνία"). Τα στοιχεία όμως αυτά είναι υποταγμένα στα συμφέροντα που αποβλέπουν στη διατήρηση του καπιταλισμού. Αντίστοιχα στο εργατικό κράτος, επειδή οι παραγωγικές δυνάμεις δεν είναι αρκετά αναπτυγμένες για το σοσιαλισμό, η εργατική τάξη αναγκάζεται να παίρνει καπιταλιστικά μέτρα (πχ να εφαρμόζει τον καπιταλιστικό νόμο στη διανομή) προς το συμφέρον της οικοδόμησης του σοσιαλισμού.
Ο κρατικός καπιταλισμός και το εργατικό κράτος αποτελούν δυο στάδια της μεταβατικής περιόδου από τον καπιταλισμό στο σοσιαλισμό. Ο κρατικός καπιταλισμός είναι το αντίθετο άκρο του σοσιαλισμού -είναι συμμετρικά αντίθετοι και δένονται μεταξύ τους διαλεκτικά.
Ενώ στον κρατικό καπιταλισμό έχουμε μερική άρνηση της μισθωτής εργασίας ως προς το ότι ο εργάτης δεν είναι ελεύθερος να διαλέξει τον εργοδότη του, στη δικτατορία του προλεταριάτου, αυτή η μερική άρνηση της μισθωτής εργασίας βρίσκεται στο ότι οι εργάτες σαν σύνολο δεν είναι πια "απαλλαγμένοι" από τα μέσα παραγωγής. Ταυτόχρονα, στο εργατικό κράτος η μισθωτή εργασία παύει να είναι εμπόρευμα. Η "πώληση" της εργατικής δύναμης είναι διαφορετική απ' ότι στον καπιταλισμό, γιατί στο εργατικό κράτος οι εργάτες σαν άτομα δεν πουλάνε την εργατική τους δύναμη, αλλά τη χρησιμοποιούν για το δικό τους συμφέρον, με τη θέση τους σαν συλλογικοί διαχειριστές. Η εργατική δύναμη στην πραγματικότητα παύει να είναι εμπόρευμα, αφού στην προκειμένη περίπτωση η ανταλλαγή γίνεται ανάμεσα στους εργάτες σαν συλλογικό φορέα, και όχι ανάμεσα σε δύο οντότητες ολότελα άσχετες και ανεξάρτητες η μία από την άλλη εκτός από τις ανταλλακτικές σχέσεις τους. Ενώ ο κρατικός καπιταλισμός επιφέρει τη συγχώνευση των συνδικάτων με το κράτος, έχοντας σαν πρακτικό αποτέλεσμα την ουσιαστική κατάργησή τους, το εργατικό κράτος ανυψώνει την επιρροή των εργατικών συνδικάτων στο μάξιμουμ. Ενώ ο κρατικός καπιταλισμός ιστορικά γίνεται σύμβολο του ολοκληρωτικού χαρακτήρα του κράτους, το εργατικό κράτος πετυχαίνει το μεγαλύτερο βαθμό δημοκρατίας που έχει γνωρίσει ποτέ η κοινωνία. Ο κρατικός καπιταλισμός συμβολίζει την πιο ακραία μορφή υποδούλωσης της εργατικής τάξης από την τάξη των καπιταλιστών ως προς τον έλεγχο των μέσων παραγωγής.
Ο Λένιν διατύπωνε καθαρά τη σχέση που υπάρχει ανάμεσα στον κρατικό καπιταλισμό και το σοσιαλισμό με αυτά τα λόγια:
Το μέτρο που οι Γερμανοί Πλεχάνοφ (Σάιντεμαν, Λενς και άλλοι αποκαλούν "πολεμικό σοσιαλισμό" είναι στην πραγματικότητα κρατικός μονοπωλιακός καπιταλισμός σε καιρό πολέμου. Για να μιλήσουμε πιο απλά και καθαρά, είναι η στρατιωτική εργασία των εργατών, η στρατιωτική υπεράσπιση των καπιταλιστικών κερδών.
Προσπαθήστε όμως να αντικαταστήσετε το κράτος των γαιοκτημόνων-καπιταλιστών, των μεγαλοτσιφλικάδων-καπιταλιστών με ένα επαναστατικό δημοκρατικό κράτος, δηλαδή ένα κράτος που με τρόπο επαναστατικό θα καταστρέψει όλα τα προνόμια και δεν θα διστάσει να εγκαθιδρύσει την πληρέστερη δημοκρατία, και τότε θα δείτε πως σ' ένα αληθινά επαναστατικό δημοκρατικό κράτος ο κρατικομονοπωλιακός καπιταλισμός μοιραία και αναπόφευκτα σημαίνει σταθερή πορεία προς το σοσιαλισμό.
...Γιατί σοσιαλισμός δεν είναι παρά το επόμενο βήμα μετά τον κρατικομονοπωλιακό καπιταλισμό. Με άλλα λόγια, ο σοσιαλισμός δεν είναι άλλο από το κρατικό καπιταλιστικό μονοπώλιο προς όφελος όλων των ανθρώπων. Με αυτή την εγγύηση παύει να είναι καπιταλιστικό μονοπώλιο. Ο Μπουχάριν ο οποίος ασχολήθηκε εκτεταμένα με το ζήτημα του κρατικού καπιταλισμού διατύπωσε τη σχέση ανάμεσα στον κρατικό καπιταλισμό και τη δικτατορία του προλεταριάτου με πολλή σαφήνεια:
Στο σύστημα του κρατικού καπιταλισμού το οικονομικό υποκείμενο είναι το καπιταλιστικό κράτος, ο συλλογικός καπιταλιστής. Στη δικτατορία του προλεταριάτου το οικονομικό υποκείμενο είναι το προλεταριακό κράτος, η συλλογικά οργανωμένη εργατική τάξη. "Το προλεταριάτο οργανωμένο σε κρατική εξουσία". Στον κρατικό καπιταλισμό η παραγωγική διαδικασία έχει απώτερο στόχο την παραγωγή υπεραξίας που περνάει στα χέρια της τάξης των καπιταλιστών, οι οποίοι στη συνέχεια προσπαθούν να μετατρέψουν αυτή την αξία σε υπερπροϊόν. Στη δικτατορία του προλεταριάτου η παραγωγική διαδικασία είναι ένα μέσο για τη σχεδιασμένη ικανοποίηση των αναγκών της κοινωνίας. Το σύστημα του κρατικού καπιταλισμού αποτελεί την πιο ολοκληρωμένη μορφή εκμετάλλευσης των μαζών από μια μικρή ολιγαρχία. Η δικτατορία του προλεταριάτου καθιστά την οποιαδήποτε μορφή εκμετάλλευσης αδιανόητη, αφού μετατρέπει τη συλλογική καπιταλιστική ιδιοκτησία και την ατομική καπιταλιστική μορφή της σε συλλογική προλεταριακή "ιδιοκτησία"! Άσχετα με την τυπική ομοιότητά τους, είναι διαμετρικά αντίθετα ως προς το περιεχόμενο. Αυτός ο ανταγωνισμός καθορίζει παράλληλα τον ανταγωνισμό που υπάρχει ανάμεσα σε όλα τα στοιχεία των συστημάτων που εξετάζουμε, παρόλο που στη μορφή παρουσιάζουν ομοιότητες. Έτσι, για παράδειγμα, το γενικό καθήκον για εργασία στον κρατικό καπιταλισμό, σημαίνει υποδούλωση των εργαζόμενων μαζών. Αντίθετα, στη δικτατορία του προλεταριάτου δεν σημαίνει παρά την αυτοοργάνωση της εργασίας από τις μάζες. Στην πρώτη περίπτωση η κινητοποίηση της βιομηχανίας σημαίνει δυνάμωμα της εξουσίας των αστών και ισχυροποίηση του καπιταλιστικού καθεστώτος, ενώ στη δεύτερη σημαίνει δυνάμωμα του σοσιαλισμού. Στη δομή του κρατικού καπιταλισμού όλες οι μορφές κρατικού εξαναγκασμού αντιπροσωπεύουν μια πίεση που εξασφαλίζει, πλαταίνει και βαθαίνει τη διαδικασία της εκμετάλλευσης, ενώ ο κρατικός εξαναγκασμός στη δικτατορία του προλεταριάτου αντιπροσωπεύει μια μέθοδο για το χτίσιμο της κομμουνιστικής κοινωνίας. Συνοψίζοντας, η λειτουργική αντίφαση ανάμεσα σ' αυτά τα από άποψης μορφής όμοια φαινόμενα, καθορίζεται σε όλη της την έκφραση από την αντίστοιχη λειτουργική αντίφαση που υπάρχει ανάμεσα στα συστήματα οργάνωσης και από τα αντιθετικά ταξικά χαρακτηριστικά τους.
Πολύ πριν το Λένιν και τον Μπουχάριν, ο Ένγκελς είχε διατυπώσει τις ίδιες ουσιαστικά ιδέες στο αντι-Ντύρινγκ.
Όσο πιο μεγάλες κοινωνικές δυνάμεις αναλαμβάνει (το κράτος) τόσο περισσότερο γίνεται το συλλογικό όργανο όλων των καπιταλιστών και τόσους περισσότερους πολίτες εκμεταλλεύεται. Οι εργάτες παραμένουν μισθοσυντήρητοι-προλετάριοι. Οι καπιταλιστικές σχέσεις δεν καταργούνται, αλλά φτάνουν στα ακραία τους όρια. Όταν όμως φτάνουν στα άκρα, μετατρέπονται στο αντίθετό τους. Η κρατική ιδιοκτησία των παραγωγικών δυνάμεων, δεν αποτελεί τη λύση της σύγκρουσης αλλά εμπεριέχει τα τυπικά μέσα, το κλειδί αυτής της λύσης.
Τόνι Κλιφ ΚΡΑΤΙΚΟΣ ΚΑΠΙΤΑΛΙΣΜΟΣ ΣΤΗ ΡΩΣΙΑ Μια μαρξιστική ανάλυση των σταλινικών καθεστώτων
Σχόλια
Δημοσίευση σχολίου